نوای باد بهاری در نوای نوروزخوانان

نوروز خوانان چند نفر هستند، شامل یک نفر که اشعار را می‌خواند، یک که فرد ساز می‌زند و نفر دیگر که به آن کوله‌کش یا بارکش می‌گویند، به در خانه‌های مردم می‌رود و آواز محلی می‌خواند:

باد بِهارون بِیَمو / نِئروز سِلطون بِیَمو

مژده هادین دوستان رِ / گل بیَمو گلستون رِ

بهار آمد بهار آمد خِش آمد / علی با ذولفقار آمد، خوش آمد

نِئروزتان نِئروز دیگر / شِه ما رِ سال نِئ بووئه مِوارِک

صاحب خانه نیز با اهدای پول، شیرینی، گردو، تخم مرغ و نخود و کشمش از آنان پذیرایی می‌کند. با ورود نوروز خوانان به روستاها، افراد محلی، آنان را در کوچه پس کوچه‌ها همراهی کرده و هر یک از افراد به نوبت و توان خود مبالغی پول به آنان می‌دهند.

علاوه بر نوروز خوانان، افرادی به نام حاجی‌فیروز یا حاجی‌نوروز، با پوشیدن لباسی سرخ و صورتی سیاه و دایره‌ای در دست، فرا رسیدن نوروز را با نواختن دایره و خواندن اشعاری عامیانه و مضحک و در وزن‌های دو و چهار یا شش و هشت نوید می‌دهند.

اشعاری که نوروزخوان‌ها می‌خوانند، بر سه قسمت است و در وهله در وصف ائمه اطهار، حضرت محمد(ص) و حضرت علی(ع) و قسمت دوم در وصف بهار و نوروز و قسمت آخر آرزوی سلامتی، طول عمر، خوشبختی و شادی برای صاحب خانه‌ای که در آن خانه وارد می‌شود.

قالب اشعار نوروز خوانان به صورت بداهه خوانی است و خواندن اشعار بداهه، یکی از ویژگی‌های مهم یک نوروز خوان با تجربه است و خواندن اشعار گاهی به همراهی ساز و گاهی تنها اجرا می شود و بسیاری از اشعار به لهجه مازندرانی یا فارسی خوانده می‌شود.

سیروس مهدوی، پژوهشگر تاریخ مازندران با اشاره به اینکه مراسم نوروز خوانی برنامه‌ای اسطوره‌ای بوده که در بنیاد پارسی و هر مکانی به شکل خاص خود تعریف شده است، اظهار کرد: در مازندران نوروزخوانی به شکل آمدن نوروز سلطان است اما اصل این موضوع مربوط به تصور اسطوره‌ای به نام روحوضی است. این رو حوضی در شب یلدا به زیر خاک می‌رود و سپس با “نیلبک” که البته در مناطق مختلف متفاوت است و در مازندران با تنبک بیرون می‌آید و چون آفتاب به آن نمی‌رسد سیاه شده و در شب عید با نخستین رویش گیاهان از زمین خارج می‌شود.

وی تصریح کرد: پیوندی میان تفکر روحوضی و بانو اسفندارمزد در ایران باستان حافظ گیاهان در زیر زمین است، به این شکل به گیاهان در زیر زمین گرما می‌دهد تا آنان از میان نروند و با آمدن بهار شکوفا می‌شوند.

این پژوهشگر تاریخ عنوان کرد: با آمدن بهار حاجی پیروز بر زمستان برتری می‌یابد و هر آنچه که موجب از بین رفتن گیاهان بوده از میان رفته و بهار پیروز می شود.

مهدوی یادآور شد: کسانی که در هنگام نوروز خوانی نوید پیروزی و آمدن بهار را می‌دهند افرد مختلف به آنها انعامی پرداخت می‌کنند در حالی که در گذشته هیچ چیزی به آنها پرداخت نمی‌شد و همان طور که بابانوئل به مردم هدیه می‌دهد نوروزخوان‌ها نیز هدیه‌ای از جنس آمدن بهار را به مردم هدیه می‌داند.

علی حسن‌نژاد یک پژوهشگر فرهنگ عامه درباره نوروزخوانی و فلسفه آن با اشاره به اینکه نوروزخوان‌ها از دهم اسفندماه به آوازخوانی در دو سوی البرز در طالقان، سمنان و مازندران می‌کنند اما در مازندران پر رنگ است، می‌گوید: با گرم شدن زمین گیاهان مختلفی همچون بچابچا، گل‌های بنفشه از دل خاک بیرون می‌آیند و به مردم نوید بهار را می‌هند.

وی تصریح کرد: کسانی که صدای خوبی دارند با دیدن گل‌های زیبای بهاری دسته‌های نوروزخوان را تشکیل می‌دهند و در هر شهر، آبادی، کوچه و خانه آواز سر می‌دهند که بهار در حال آمدن است و می‌گویند:

بِهار نو بِمو

گُل بِشکوفته بو بِمو

نوروزخون بَبو بِمو

پار بورده اَمرو بِمو

حسن‌نژاد تصریح کرد: نوروزخوان‌ها دسته‌های دو تا سه نفره‌ای هستند که نوروزخوان اصلی با صدای خوش می‌تواند ملودی و نغمه بسازد و شاعر هم است و نفر دیگری به  نا « پیِوری‌کر» یعنی دوست نوروزخوان که همراه با وی همخوانی می‌کند و نفر سومی نیز خورجین‌دار است.

وی یادآور شد: نوروزخوانان به محض نزدیک شدن به خانه‌ای از مدح خدا آغاز می‌کنند و می‌گویند: همی خوانم به نوم آن خِدا ره لم یزل بی‌مُدعا ره/سه تا گوشواره خیرالنسا ره

سپس می‌گویند: بهاره آیی بهاره آیی بهاره تموم دشت و صحرا لاله‌زاره

در مرحله بعدی از مدح پیامبران آواز سر می‌دهند و می‌گویند: محمد یا محمد یا محمد برس فریاد امت یا محمد

و سپس از دوازده امام از حضرت علی (ع) این مرحله آغاز می‌شود و تا آخرین امام را با شعری مدیحه سرایی می‌کنند.

این محقق فرهنگی با بیان اینکه نوروزخوانان در ادامه از مدح طبیعت به سخنوری با آواز می‌پردازند، گفت: این پیام رسانان بهار سپس درباره خود صاحب خانه توضیح می‌دهند: صاحب خانه باصِفا ایشاالله بوری کربلا/ریکا ره هاکنی دوماد

در نهایت از صاحب خانه تقاضای پول می‌کنند و می‌گویند: «دست دَکِن جیب درون پنج تومنی ره بیار بیرون/هاده به نوروز خون/نوروزخون بَوِه خوشحال شادی ره هاکنه دنبال/ایشاالله سلامت بویی/خِشی بَوِه تیه قسمت

وی، افزود: صاحب خانه بر اساس مرسوم به نوروز خوان برنج و یا پول می‌دهد و برخی‌ها پول  نمی‌هند و یا برخی‌ها برنج نیم‌دانه را به وی می‌دهند که در این حالت نوروزخوان اقدام به هجو صاحب خانه می‌کند و می‌گوید: اَی صاحب خانه بی‌حیا/اِما نیمی گِدا/چِفا ره دمدمبه هِوا/ بَخِره کِرک و چیندِکا

حسن‌نژاد، یادآور شد: در این سال‌ها جوانان نیز به نوروزخوانی علاقه‌مند شدند و در جشنواره‌ها این آئین برگزار می‌شود و تمامی این فعالیت‌ها موجب شده تا این آیین تاریخی حفظ شود.

نوروزخوانی بهانه‌ای است برای حفظ سنت دیرینه گذشتگان‌مان و ایجاد شادی و نشاط در میان مردم است و علاوه بر آن نویدی برای خانه تکانی و همچنین از بین بردن کدورت‌ها و نارضایتی‌ها نیز به شمار می رود.

منبع: ایسنا