راک ٬ جریانی قابل اعتنا

 مروری بر پیدایش موسیقی راک و شاخه های وابسته به آن

حمید بلندسران

تحولات اجتماعی در دوران سازندگی پس از جنگ جهانی دوم ( ۱۹۵۵ تا ۱۹۴۵ ) ٬ جریان جدیدی را در اروپا به راه انداخت که موسیقی نیز در آن نقش مهمی داشت. عوارض پساجنگ در حوزه های اقتصادی ٬ اجتماعی ٬ سیاسی و فرهنگی ٬ به تدریج در ذایقه موسیقی دوستان ( به خصوص طیف جوان) نیز تغییراتی ایجاد کرد

و گرایش به بیان آزادانه تر مشکلات و معضلات پیرامون ٬ از طریق تریبون موسیقی قوت یافت. البته ناگفته نماند که نطفه اولیه آن در بحبوحه جنگ در انگلستان شکل گرفت – گروه های مختلفی از جوانان که مهم ترین آن دسته ای به نام ناپو ( Napoo ) در شهر منچستر بود٬ تلاش هایی جهت ابراز مخالفت خود با وضع موجود را آغاز نموده بودند – که طی آن گروه های زیرزمینی با الگو برداری از موسیقی « سوینگ کید» ( Swing Kid ) که توسط هنرمندان جاز آمریکایی نظیر « دوک الینگتون» ( Duke Elington ) ٬ « بنی گودمن » ( Benny Goodman ) ٬ « گلن میلر» ( Glenn Miller ) و « آرتی شاو» ( Artie Shaw ) در اواخر دهه ۱۹۳۰ و اوایل دهه ۱۹۴۰ اجرا می شد ٬ جنبش سویینگ کید را به صورت برجسته ای تبدیل به مظهر مقاومت در برابر ایدیولوژی نازی ها در کشورهای اشغال شده و حتی خود آلمان تبدیل کردند.

کار زیر زمینی نیاز به ابزارهای سهل الوصول و ارزان داشت که خوشبختانه تکنولوژی جنگ کمک شایانی به جوانان کم سرمایه و امکانات کرد تا بتوانند به راحتی قابلیت تولید و توزیع آثار خود را به دست آورند ( طی دهه ۱۹۴۰ میلادی ٬ محققان آلمان نازی جهت  تسهیل فرآیند جابه جایی اطلاعات و پیام های جنگی دست به ابداعاتی در زمینه صدابرداری و ضبط زدند که حاصل آن همان نوارهای کاست امروزی است). نوار کاست پیش از آن که ماهیتی تجاری پیدا کند بیشتر در ایستگاه های رادیویی جهت پیش ضبط مصاحبه ها و آهنگ های تبلیغاتی مورد استفاده قرار می گرفت و برخی استودیو های فیلم سازی نیز از آن روش به عنوان ابزاری جهت تولید موسیقی و فیلم بهره می بردند. ظهور این پدیده که در مقایسه با فرآیند پیچیده ی تولید صفحات گرامافون و چاپ سنگی ٬بسیار ازران و آسان بود نقش چشم گیری در رشد و توسعه فعالیت گروه های مستقل و زیر زمینی آن زمان پیدا کرد و به نوعی ظهور راک اند رول و راک معاصر در اروپا بدون لطف و مرحمت محققان آلمان نازی امکان پذیر نمی شد.

راک اند رول به عنوان سبکی متمایز از موسیقی مردمی ٬ با توجه به ادراک اجتماعی در هر دوره زمانی ٬ همیشه در حال تغییر و دگرگونی بوده است. زمانی که اولین قطعات راک پدید آمد ٬ این موسیقی نسبت به موسیقی پاپ شکل کاملن متمایزی به خود گرفت٬ به طوری که اصوات تولید شده در این موسیقی به طور کامل با آن چه قبلن شنیده می شد ٬ متفاوت به نظر می رسید. زوزه های گیتار الکتریک ٬ نوازندگی های پرشور و حرارت ساز درامز ( Drums )٬ جلوه های صوتی مختلف و سپس اضافه شدن مجموعه های ترکیبی جدید از سازهای الکتریک و آکوستیک٬همگی موسیقی راک را به عنوان فضایی کاملن نوین معرفی کردند. این زایش ٬ زندگی ابتدایی خود را در قالب نوعی موسیقی آرام و رومانتیک ٬ از میان لحظات سخت و فشارهای دوران جنگ جهانی دوم تجربه کرد. اما نسل بعدی با تجربه ی فضای اجتماعی امن تر ٬ خواستار گوش فرا دادن به موسیقی هیجان انگیزتری بود و این خواسته خود را با به کار گیری گیتارهای پر سر و صدا ٬ ضرب آهنگ های سریع تر به همراه آکوردهایی ساده جامه عمل پوشاندند.

راک اند رول ریشه در موسیقی آر اند بی ( R & B  Rhythm and Blues ) دارد که گسترش آن توسط دسته ای از موزیسین های آمریکایی ِ آفریقایی الاصل صورت گرفت. آنان با مهاجرت از نواحی جنوب ایالات متحده به سمت شهرهای شمالی نظیر شیکاگو در موسیقی آمریکایی- آفریقایی ِ بلوز تحولی ایجاد کردند. عبارت راک اند رول٬ اولین بار توسط یکی از مجریان رادیویی شهر کلیولند( در ایالت اوهایو) به نام « آلن فرید» ( Alan Freed ) استفاده شد.  این نام گذاری زمانی صورت گرفت که فرید در سال ۱۹۵۲ از یک فروشگاه موسیقی متعلق به شخصی به نام « لیو مینتز » ( Leo Mintz ) دیدن کرد و به علت اصرار زیاد مینتز ٬ نسخه ای از موسیقی R&B خریداری کرد.فرید از واکنش جوانان نسبت به این موسیقی که همراه با رقصی پرحرارت بود٬ بسیار شگفت زده شده بود. همین سبب شد عمده فعالیت خود را در جهت معرفی بیش از پیش این موسیقی متمرکز کند.

آلن فرید با اجرای متوالی موسیقی هنرمندان سیاه پوست ( نظیر Fats Domino and the Driffers ) در برنامه های خود ٬ به بررسی ریشه های فرهنگ آنان در راک اند رول پرداخت. در همین زمان ٬ گردانندگان برنامه های مشابه ٬ نسخه های دیگری از راک اند رول را پوشش دادند که آهنگ های آن توسط موزیسین های سفید پوست اجرا می شد. در میانه های دهه ۱۹۵۰ ٬ گرچه راک اند رول کم کم شروع به کسب محبوبیت نزد شنوندگان سفید پوست کرد ٬ اما این موسیقی در واقع شاخه ای از همان بدنه ی اصلی بود که به نوعی برای مصرف سفید پوستان جلا داده شده بود. صنایع صدابرداری در جهت مخالفت با این روند رو به گسترش ٬ تلاش بسیاری برای ناقص نشان دادن حواشی این موسیقی انجام دادند.این طور وانمود کردند که مردم خواهان چنین موسیقی جسور ٬ نابهنجار و خودانگیخته ای نیستند. این همان فضایی بود که در صدابرداری های اولیه قطعات راک اند رول دیده می شد. این عمل باعث شد تا تمامی گروه های سفید پوست نظیر « Bill Halley and his Comets » – که یکی از آهنگ های آن ها با نام « Rock Around the Clock» در فیلم بلند « جنگل های سیاه » مورد استفاده قرار گرفت – از فضای تازه شکل گرفته راک اند رول کنار گذاشته شوند.

در سال ۱۹۵۶ هنگامی که فیلم Rock Around the Clock در بریتانیا به نمایش در آمد٬ آهنگ آن نیز منتشر شد و زنجیره ای از اختلال و ناآرامی را در میان مخاطبان به وجود آورد. جوانان پس از تماشای فیلم ٬ صندلی ها را از جا کندند و با خشونت سینما را ترک کردند و ادامه ی این آشوب ها به خیابان ها کشیده شد. در بعضی شهر های بزرگ تعداد زیادی از جوانان دستگیر شدند و بعد ها به علت رفتار خشن و اهانت آمیزشان در هنگام ترک سینما ٬ متحمل جرایم سنگینی شدند. در دیگر سوی اروپا ٬ واکنش ها در مقابل این فیلم بسیار شدید تر بود. در شهر هامبورگ مردم اتوموبیل ها را واژگون کردند٬ جوانان مغازه ها و تابلوهای خیابانی را تخریب کردند. پلیس برای سرکوب این شورش و متفرق ساختن اعتراض کنندگان از ماشین های  آب پاش استفاده کرد. در رویدادی مشابه ٬ زمانی که نمایش این فیلم در تعدادی از شهرهای هلند ممنوع شد ٬ جوانان ضمن آمدن به خیابان ها نسبت به نادیده گرفته شدن حق قانونی خود جهت دیدن فیلم دست به تظاهرات زندند. آشوب هایی از این دست در شهرهای تورنتو ( کانادا) ٬ سیدنی ( استرالیا) و آیوکلند ( زلاندنو) نیز دیده شد.

گرچه موسیقی بیل هالی( ‌Bill Halley ) در وهله ی اول به طور آشکار باعث پدید آمدن هیجان بسیاری در میان نوجوانان شده بود ٬ اما به مرور گروه وی یعنی کامتس ( The Comets ) با استقبال سرد مخاطبان مواجه شد. ظاهر چاق و مهربان٬ پرحرارت و البته سالخورده هالی هرگز نمی توانست امیدی به نفوذ به درون شخصیت جوانان پیدا کند و یا ستایش های عاشقانه دختران را جذب خود کند و به همین دلیل ٬ پدیده ی راک اند رول هنوز احتیاج به هنرمندی داشت که توانایی جذب شنوندگان سفید پوست در سطوح مختلف را داشته باشد و در عین حال قابلیت حفظ هیجان و تکامل به وجود آمده در این موسیقی را ( که با همکاری هنرمندان سیاهپوست راک اند رول نظیر Little Richard شکل گرفته بود) به نمایش بگذارد. این وظیفه بر عهده « الویس پریسلی » ( Elvis Presley ) گذاشته شد.

پریسلی هنگامی که توسط « سام فیلیپس» ( Sam Philips ) رییس شرکت مستقل انتشاراتی « Sun Records » واقع در شهر ممفیس ایالت تنسی کشف شد ٬ به حرفه رانندگی کامیون اشتغال داشت. وی اولین بار جهت ضبط آهنگی برای سالروز تولد مادرش وارد شرکت سان شد. در این زمان سام فیلیپس پس از آن که به شدت تحت تاثیر صدای پریسلی قرار گرفت ٬ از او برای ضبط نمونه های آوازی بیشتری دعوت به عمل آورد. بعد ها سام فیلیپس در اظهار نظری راجع به صدای الویس گفته است : « من به کیفیت بسیار بالایی در صدای الویس پی بردم و فکر می کنم که دارای همان احساس موسیقی سیاهپوستان است . در ابتدا این طور به نظرم آمد که او دارای صدای منحصر به فردی است ٬ اما نمی دانستم که این صدا جاذبه های تجاری بسیاری را هم با خود یدک می کشد». زمانی که پریسلی در شرکت سان شروع به ضبط آهنگ های راک اند رول کرد ٬ احساس و محتوای از دست رفته در کارهای دیگر موزیسین های سفید پوست راک اند رول را بازگرداند. از ویژگی های بارز موسیقی پریسلی ٬ نمایش های تلویزیونی پرتحرک و میهج او بود. البته نمی توان به سادگی از این خصوصیت او به عنوان تنها عامل گرامی داشتن وی توسط طرفدارانش نام برد. در هنگام ساخت برنامه های تلویزیونی ِ الویس ٬ بینندگان و شنوندگان به جزوی از این نمایش ها تبدیل می شدند و برای اولین بار در یکی از این اجرا ها دوربین به تناوب تصویرهایی از تماشاگران و الویس را به همراه دیگر نوازندگان نشان می داد.

اما دیگر عامل تاثیر گذار راک ٬گروه چهار نفره و اهل بریتانیا بودند که بیتلز ( The Beatles) نام داشتند. در طول سال ۱۹۶۴ مخاطبان موسیقی راک از طریق نمایش های تلویزیونی این گروه با آن ها آشنا شدند. گروه بیتلز دوماه پس از ترور رییس جمهور وقت آمریکا یعنی جان اف کندی٬ به ایالات متحده وارد شدند. با این که در آمریکا در آن زمان آرامشی نسبی حکم فرما بود اما تلویزیون های انگلستان از این مسافرت به عنوان سندی برای اثبات ناارامی در آمریکا یاد کردند که البته ادعایی گزاف به نظر می رسید. در هنگام ورود گروه ٬ در فرودگاه کندی بیش از چندین هزار نفر مقدم آن ها را گرامی داشتند و صدها نفر از مشتاقان ٬ در هتل محل اقامت گروه ٬ آنان را به محاصره خود در آوردند.

راک اند رول را می توان به عنوان فرمی از موسیقی در نظر گرفت که سبب آزاد شدن نیروی بالقوه در رسانه های جمعی می شود٬ نیاز به این موسیقی موجب پدید آمدن گروه های متنوعی اعم از شنونده ٬ نوازنده ٬ تولید کننده و … شد که در آن سوی مرزهای بریتانیا و ایالات متحده قرار داشتند. بسط و گسترش این موسیقی به خارج از اروپا و ایالات متحده باعث پدید آمدن سبک های متنوعی از راک در نزد علاقه مندان با نژادهای مختلفی شد که هر کدام یا به زبان انگلیسی و یا به گویش محلی خود ٬ این موسیقی را اجرا می کردند.

راک غیر انگلیسی در اصل تقریبن دارای همان قواعدی است که توسط موزیسین های بریتانیایی و آمریکایی نظیر گروه بیتلز و چاک بری ( Chuck Berry ) ارایه شد. متون آوازی این موسیقی توسط گروه های مختلفی از آمریکای جنوبی ٬ آسیا ٬ آفریقا و دیگر کشورهای اروپایی تهیه می شد. به عنوان مثال در سبک کِروات راک ( Kraut Rock ) موسیقی راک به زبان آلمانی و در سبک لاتین راک ( Latin Rock ) این موسیقی به زبان اسپانیایی اجرا می شود. در کشور فرانسه نیز :.8)بکی از راک وجود دارد که با عنوان راک فرانسوی ( French Rock ) شناخته می شود و کشورهای اروپای شرقی ٬ موسیقی راک را با نام یورو راک ( Euro Rock) اجرا می کنند. کشور ژاپن در آسیا نیز تلفیقی از موسیقی راک و عناصر فولکولوریک خود را به نمایش گذاشته است که به راک ژاپنی ( Japanese Rock ) معروف است. به همین ترتیب فعالیت های راک و شاخه های وابسته به آن در اغلب کشورهای جهان در جریان است و هر کدام از گروه ها و افردا علاقه مند به این موسیقی ٬ نوعی خاص از آن را به اجرا می گذارند و معمولن قطعات و آلبوم های تولید شده از این سبک های ترکیبی ٬ بیشتر جهت مصارف داخلی کشورها تهیه می شوند.

در ابتدای امر ٬ راک اند رول در آمریکا ٬ ترکیبی از دو ژانر اصلی موسیقی اهالی سفید پوست ٬ « کانتری وسترن» ( Country Western ) ٬ و موسیقی شهروندان سیاه پوست ٬ ریتم و بلوز ( R&B ) محسوب می شد. اما پس از آن و در یک چشم انداز کلی ٬ این طور به نظر رسید که دیگر سبک های موسیقی نیز قابلیت ترکیب با این سبک تازه شکل گرفته را داشته باشند. بدین ترتیب از موسیقی های « فولک» ( Folk ) و « گاسپل » ( Gospel ) گرفته تا « جاز» ( Jazz ) و « بلو گرَس » ( Bluegrass ) ٬ همگی به نوعی خود را با موسیقی راک اند رول تطبیق دادند. بعد از گذشت اندک زمانی ٬ قدرت این ترکیب ها به قدری افزایش یافت که با بررسی هر کدام ٬ انعکاس شفاف دگرگونی های فرهنگ مردم آمریکا قابل مشاهده است.

با توجه به تاریخ موسیقی راک می توان دریافت که بسیاری از ژانرهای موسیقی نظیر پانک ٬ فانک ٬ رپ ٬ کانتری و … از موسیقی راک مشتق شده اند. با آن که بسیاری از قطعات راک برخاسته از بطن موسیقی بلوز ( ‌Blues ) هستند ٬ ترکیب بلوز راک باعث پدید آمدن سبک هایی مانند « هارد راک » ( Hard Rock ) و « هوی متال » شد. هم چنین موسیقی هارد راک به دنبال «بلوز راک » پدید آمد که این آخری با گرایش کمتر به سمت بداهه نوازی های موسیقی بلوز ٬ در طول دهه های ۷۰ و ۸۰ به همان شکل ابتدایی خود باقی ماند.

بعد از دهه ۵۰ میلادی٬ عبارت راک معانی مختلفی به خود گرفت و هم اکنون شامل مجموعه های وسیع و گسترده از زیر شاخه های خود است. برای آشنایی هر چند کوتاه ٬ می توان به برخی از این سبک های ترکیبی که در طول حیات تقریبن پنجاه ساله راک به وجود آمده است ٬ اشاره کرد:

« راک کلاسیک» سبکی قانونمند و متمایل به موسیقی پاپ است که اجرای آن در طول دهه ۱۹۷۰ و اوایل دهه ۱۹۸۰ معمول بود. در موسیقی ِ سازی راک ( Instrumental Rock ) نشانه های کمتری از شعر و خواننده در طول موسیقی دیده می شود و معمولن ملودی های آوازی جای خود را به تک نوازی یک ساز می دهند. جنبش معترض پانک ( punk ) توانست با بهره گیری از فضای غالب موسیقی راک ٬ خود را با عنوان سبک پانک راک در موسیقی پاپ روز بریتانیا و ایالات متحده مطرح و اساس شکل گیری موسیقی « آلترنتیو راک » ( Alternative Rock ) را پایه ریزی کند. آلترنتیو راک نیز به نوعی در تقابل با حرکت ایستا و راکد موسیقی راک در میانه های دهه ۱۹۸۰ پدید آمد. هنرمندان این سبک – که در واقع می توان از آن ها به عنوان نسل دوم موزیسین های حقیقی راک نام برد – اصوات پر انرژی تری را نسبت به فضای اولیه ی راک تولید کردند و به جای تکیه بر نمایش های ظاهری ٬ عمده تمرکز خود را به روی اصالت واقعی راک قرار دادند.

اما موسیقی « پاپ راک » ( Pop Rock ) عبارتی کلی است و در برگیرنده شاخه هایی از موسیقی پاپ که پس از جذب ارکان اصلی راک ٬ در فرم های اصلی موسیقی پاپ ساخته می شود. پاپ راک سبکی ملودیک ٬ خوش آهنگ و جذاب است که با حفظ ساختار ٬ بسیار ماهرانه و فنی صدابرداری می شود. سطح وسیعی از موزیسین ها و گروه های مختلف – از « The Beatles » و « Early Brothers » گرفته تا « Crowded House » و « Madonna » – به پاپ راک پرداخته اند. « راک پیشرو» ( Progressive Rock) اجزای تاریخی و ارکان کلاسیک موسیقی اروپا را در خود وارد کرده است و شباهتی بسیار زیاد با سبک دیگری از راک با نام « راک هنری» ( Art Rock ) دارد که به طور فزاینده ای از متون ادبی و المان های کلاسیک در ساختار خود بهره گرفته و تاثیرات کمتری از موسیقی جاز در آن دیده می شود. « راک فضایی» ( Space Rock ) عنوان شاخه ای از موسیقی راک در دهه ۱۹۷۰ است٬ که نمایانگر افکار خیال پردازانه و تصورات مبهم و خارج از دنیای کنونی است. هارد راک نیز برای اولین بار در آثار گروه هایی نظیر « Pink Floyd » و « Hawkind » به نمایش در آمد. موسیقی آرام راک با عنوان « سافت راک » ( Soft Rock ) سبکی بدون حاشیه و شفاف است که با تلفیق موسیقی پاپ راک و تجارب موزیسین های ترانه خوان – ترانه نگار ( Singer/ Songwriter ) شکل گرفت. گروه هایی نظیر « Air Supply » و « Chicago » از گروه های سافت راک محسوب می شوند که در دهه ۷۰ چیرگی خاصی بر موسیقی جهانی داشتند.

« فولک راک » ( Folk Rock ) برداشت ساده ای از راک است که با به کار گیری ترانه های بومی و آوازهای محلی ٬ ضمن اعمال تغییرات برجسته در سازبندی و ضرب آهنگ این ترانه ها ٬ در میانه های دهه ۶۰ با پیشگامی گروه « The Byrds » به وجود آمد. در موسیقی « فانک راک» ( Funk Rock ) ریشه های ابتدایی موسیقی « آر اند بی » بسیار مورد توجه قرار گرفته اند و بداهه نوازی های بیشتری از موسیقی جاز در آن جای گرفته است. دو سبک مشابه « جاز راک » ( Jazz Rock ) و « فیوژن» ( Fusion ) ترکیبی از بداهه نوازی های موسیقی جاز به همراه ملودی های گیتار و ریتم های راک است. موسیقی « کانتری راک» ( Country Rock ) هم در اصل توسط گروه های راکی اجرا می شود که کانتری – موسیقی فولکلور ایالات متحده آمریکا و کانادا- می نوازند.

گرچه موسیقی راک دوران پر افت و خیزی را تجربه کرد اما هرگز به طور کامل سرکوب و مغلوب نشد. در زمان تولد ٬ این موسیقی به عنوان یک سبک زودگذر تلقی می شد و هیچ کس از جمله ارایه دهندگان آن تصور این را نمی کردند که پس از گذشت پنج دهه٬ این موسیقی به راحتی در جوامع مختلف نفوذ کند. به همین خاطر این گونه عنوان می شود که آینده ی راک به اندازه ظهور آن امری بسیار غیر منتظره خواهد بود.

در کلامی کلی این طور برداشت می شود که مبدا پیدایش راک فقط یک پیش آزمایش اغوا کننده از بستر حوادثی بود که وقوع آن ها طی سالی های آتی قابل پیش بینی بود و با گذشت زمان ٬ پس از سپری شدن نیم قرن از تولد این افسون بی پروا ٬ دنیای موسیقی ٬ « راک » را به عنوان جریانی قابل اعتنا پذیرفت.

منبع: فرهنگ و آهنگ – شماره ۱ – ۱۳۸۳