گرامافون؛ اولین رسانه صوتی در ایران

بهروز مبصری

ورود گرامافون در ایران و همزمان با اولین ضبط‌های موسیقی ایرانی در سال 1284 ش در زمان مظفر الدین شاه قاجار باعث شد که به مرور زمان اول اشراف و بعد مردم از طریق شنیدن صفحات باآثار پرارزش موسیقی ایرانی آشنا شوند.

به گزارش سایت خانه موسیقی، مقاله “گرامافون؛ اولین رسانه صوتی در ایران” نوشته بهروز مبصری، عضو هیئت مدیره کانون پژوهشگران که در شماره نخست فصلنامه خانه موسیقی منتشر شده بود، به شرح زیر است:

سالهای آخر سلسله قاجار 5 دوره ضبط موسیقی انجام یافت که به ترتیب در سالهای 1284 ش در تهران – 1286 ش پاریس 1288 ش لندن 1291 ش تهران و 1293 ش تفلیس است و عملا گرامافون به عنوان یک وسیله صوتی رسانه‌ای جایگاه خود را در میان مردم باز کرد اگرچه در ضبط اول سال 1284‌ ش بیشتر دستور درباریان و دسته‌های موزیک سلطنتی بوده اما پس از پایان دوره استبداد صغیر و فرار محمد علی شاه در ضبط دوم در تهران 1291 ش زنان از خلوت دربار بیرون آمده و به ضبط تصانیف عارف قزوینی برای اولین بار می‌پردازند. ضبط دوم در تهران با ضبط نخستین در سال 1284 ش از نظر محتوا اختلاف چشمگیری داشته است که خود مبحثی جداگانه را می طلبد.

نکته این که در آن روزگار کسانی که می توانستند بخوانند و بنویسند اندک بودند اما چون همه می توانستند بشنوند و تصانیف عارف و شیدا ، آثار کمدی و حتی صفحات تئاتر را به ضبط رسید و گرامافون به عنوان یک وسیله صوتی توانست در تاریخ اجتماعی ایران تاثیر گذار باشد.

اما پس از آخرین ضبط در دوره قاجاریه 1293 ش تفلیس – تا سال 1306 به مدت 14 سال به دلیل تغییرو تحولات حکومتی و شرایط نامطلوب اقتصادی هیچ کمپانی حاضر به سرمایه گذاری در ایران نشد و در این 14 سال توقف ضبط موسیقی هنرمندان بزرگی چون میرزا عبد اله، میرزا حسینقلی و درویش خان روی در نقاب خاک کشیدند در سال 1306 کمپانی های هیزمستر ویس و پولیفون و چند کمپانی دیگر به ایران آمدند و به ضبط آثار موسیقی پرداختند که وسعت چشمگیری نسبت به ضبط های گذشته داشت و تنوع افراد شرکت کننده در این ضبط ها در خور توجه بوده است.

در این شرایط جامعه ایرانی رو به تجددگرایی می رود و گرامافون به هتل ها و رستوران ها و قهوه خانه ها راه می یابد. برق اختراع شده و تکنولوژی ضبط صفحات بالا رفته و گزارشی از روزنامه اطلاعات در 5 مهر ماه 1306 به قلم میر حسین حجازی اشاره به این نکته داشته که از میدان توپخانه تا میدان حسن آباد 16 قهوه خانه موجود است که انسان در رفت عبور از پیاده‌رو تازه‌ترین صفحات موسیقی ایرانی را می شنود.

در سال 1307 بازتاب تصانیفی چون مرغ سحر با صدای ملوک ضرابی، ای دست حق (کابینه سیاه) با صدای قمر و تصانیفی که با اشعار ملک الشعرای بهار و صدای جمال صفوی به گوش مردم می رسید دولتمردان را بر آن داشت که گرامافون را به عنوان یک وسیله تجملی نگاه نکنند بلکه خطرش را از مطبوعات کمتر ندانند به همین دلیل سرتیپ محمد در گاهی رئیس کل تشکیلات نظمیه مملکتی مصوبه هیئت محترم وزراء مورخه 16 اردیبهشت ماه 1307 نظام‌نامه مقررات ضبط صوت در صفحات گرامافون را به تصویب وزیران رساند و در تاریخ 24 اردیبهشت ماه 1307 جهت اجرا ابلاغ شد این نظام‌نامه در 5 ماده بوده که به امضاء رسید.
ماده 1. کلیه نمایندگان کمپانی ها قبل از هر اقدام، جهت تحصیل اجازه مخصوص برای اسناد و آرتیست های خود به اداره نظمیه محل مراجعه و کتبا متعهد بشوند که صفحات را بر طبق این شرایط پر نمایند.
ماده 2- در هیچ موقع صفحاتی بدون اطلاع و حضور نماینده نظمیه پر نکرده و با آرتیست های غیرمجاز کنترات منعقد ننمایند.
ماده 3- در کنتراتی بین نمایندگان کمپانی ها و آرتیست ها منعقد و به اداره نظمیه ارایه می شود نام دستگاه و اشعار و آواز و تصنیف و هویت اشخاص که صفحه را پر می کنند با ذکر اسم – خانواده – شغل قید گردد.
ماده 4 – پس از انعقاد کنترات نظمیه را در پروگرام ایامی که صفحه پر می شود با ذکر ساعت و محل مشروحا مستحضر نمایند.
ماده 5 – در صورت تخلف از مقررات صفحاتی که بدون اجازه پر شده متخلفین برای مجازات به محکمه صلحیه تسلیم خواهند شد.
طهران مورخه 16 اردیبهشت ماه 1307 محل امضاء مهر مهدی قلی و مهر ریاست وزراء.
از این تاریخ تاکنون برای ضبط و اجرای صحنه ای موسیقی و عوامل آن به وسیله ارگان های ذیربط کنترل می گردد.

این نکته قابل ذکر است که از این تاریخ به بعد دیگر بخش بزرگی از هنرمندان موسیقی و هم چنین ترانه سرایی ملک الشعرای بهار را نمی بینیم و به همین دلیل در کتابهای تاریخ موسیقی هم چون سرگذشت موسیقی نوشته روح اله خالقی و یا تاریخ موسیقی نوشته حسن مشحون که کتب مرجع اند نام هنرمندانی چون جمال صفوی خواننده – حسین خان تهرانی (آواز) – سنجلابی و برخی دیگر دیده نمی شود. خوشبختانه آثار صوتی این هنرمندان روی صفحات گرامافون در دست است.

صفحات گرامافون تا دهه 50 شمسی یک وسیله رسانه‌ای صوتی تاثیرگذار در تاریخ اجتماعی ایران بودند و از این سال به بعد رسانه های صوتی دیگری جایگزین آن شدند.
منابع جزوات صفحه سنگی امیر منصور
منبع:سایت خانه موسیقی – سرویس خبر