کوچه مردها

نگاهی به موسیقی کوچه بازاری ایرانی

علیرضا امیرحاجبی

هنر چگونه تقسیم بندی می شود؟ آیا این بیشتر اعمال نظر منتقدان است؟ یا نوع برخورد سطوح مختلف اجتماعی و انتخاب مخاطبان؟ نوع استقبال از یک اثر هنری یا یک سبک به خصوص موسیقی می تواند در این رتبه بندی و گونه شناسی به ما کمک کند؟ اما چه می شود که یک سبک خاص موسیقی مورد توجه گروه و طبقه ای خاص قرار می گیرد؟ در اینجا شاید موضوع دغدغه های مشترک گروه یا طبقه ای از جامعه باعث هم پیوندی آنها روی یک سبک خاص شود. وقتی سبک هایی چون بلوز و هم اکنون رپ آمریکایی از مضامین و محتوایی بهره می برند که بین گروه هایی ویژه با استقبال مواجه می شوند، باید به دنبال نقاط اشتراک بین گروه های اجتماعی و مضامین موسیقی بگردیم. اگر محتوای اشعار یک آهنگ با نوعی همذات پنداری بتواند مفهومی عمومی را بیان کند، آن موسیقی با موفقیت همراه خواهد بود.

البته این بخشی از رمزگان موفقیت در عرصه کنونی هنر موسیقی است.موسیقی کوچه بازاری ایرانی نیز که با نام های دیگری از جمله موسیقی لاله زاری نیز معروف است، از این تحلیل خارج نیست. ارتباط موسیقی در شکلی کلی با سطوح اجتماعی زیر شاخه هایی دارد، از جمله اینکه خواننده یا نوازنده از همان سطح و طبقه اجتماعی است یا نه؟ در کجا متولد شده، چگونه زندگی می کند و ارتباطش با مخاطب چگونه است؟ شرایط فرهنگی، اقتصادی و سیاسی نیز در این مناسبات تاثیرگذار است. موسیقی در ارتباط نزدیکی با سایر هنرهای عامه پسند مانند سینماست. اگر به صعود و اقبال موسیقی کوچه بازاری ایرانی بنگریم، متوجه نوعی همزمانی با موج عظیم فیلم های عامه پسند یا همان فیلمفارسی می شویم. در این مرحله ما با نوعی تیپ سازی و حتی بالاتر از آن نوعی شخصیت سازی مواجه هستیم: مردانی پاک باخته اما بامعرفت از طبقه زحمتکش، تا حدودی معتقد به اصول دینی و مذهبی، به دنبال عشق که با مصیبت ها و ناکامی های زیادی مواجه می شوند و در طی راه زندگی خشونت نیز به دفعات وارد زندگی شان شده یا پیروز یا شکست خورده به انتهای خط می رسند. «مادر، خواهر، دختر و همسر» از جمله مهم ترین عناصر شکل گیری شخصیت این مردان است. همان گونه که در فیلم های فارسی با مرکزیت مرد (نره) مواجه هستیم، در موسیقی عامیانه لاله زاری نیز چنین وضعیتی را می توان به طور فراوان مشاهده کرد.

به بیان دیگر موسیقی لاله زاری نسخه صوتی فیلمفارسی است. این پیوندی کاملا منطقی بین این دو پدیده فرهنگی است، به همین دلیل تجسم خواننده یک موسیقی عامیانه در شمایل قهرمانان فیلمفارسی کار چندان سختی نخواهد بود. رابطه موسیقی لاله زاری با اجتماع زمان خود دوجانبه بود. یعنی هم می گرفته و هم بازپس می داده. خوراک موسیقی عامیانه از سطح اجتماع جمع آوری و سپس طی روندی جالب توجه به وسیله خواننده و آهنگساز بازتولید می شده است. این روند بخشی از چرخه فرهنگ سازی است، بدون اینکه تولید کننده و مصرف کننده اش مشخص شود.اما سوءتفاهم از آنجا شکل می گیرد که مردم و مخاطبان را صرفا مصرف کننده اینگونه آثار بدانیم و خواننده و آهنگساز و در حوزه ای دیگر فیلمساز را تولید کننده آثار عامیانه. فشار توده ها از پایین به سمت بالاست و فرهنگ هیچ گاه نتوانسته از بالا به توده پایین فشاری را وارد کند. رمز موفقیت و استقبال موسقی عامیانه دهه های ۴۰ و ۵۰ نیز دقیقا همین پیوند و خوراک گیری مستقیم و بدون هراس از جامعه بوده.

موسیقی عامیانه بدون تناقض است با فرمولی یکدست، بافتی ساده، روان، تکراری و قابل پیش بینی و از همه مهم تر غیرقابل نقد. از آن جهت غیرقابل نقد که عنصری را در اختیار منتقد قرار نمی دهد تا دست آویزی برای نقد آن به وجود آید. این هنری است برآمده از طبقه ای خاص در جامعه ای خاص که احتمالا برای بسیاری از مخاطبان موسیقی امروزی قابل تحمل هم نیست اما بخشی از جامعه هنوز دغدغه هایی را در دل و سر دارد که اینگونه موسیقی به آنها می پردازد. موسیقی کوچه بازاری ایرانی نماینده تمام فرهنگ ایران نیست اما قسمتی از فرهنگ توده های شهرنشین را به شدت نمایندگی می کند و زنده و پویا در این سطح باقی مانده است. این نوعی ارزش گذاری مثبت نسبت به موسیقی لاله زاری نیست، بلکه آنچه را که هست به مجرای زبان نوشتاری بازمی گرداند.

کاری که بسیاری از اقدام به آن در هراس هستند. چگونه می شود بخشی از فرهنگ عامیانه را که می تواند برای کلیت فرهنگ نیز مفید باشد نادیده گرفت؟ دفاعی در کار نیست بلکه بیشتر نشان دادن عنصری از فرهنگ عامیانه ایرانی است که چه بخواهیم و چه نخواهیم، وجود دارد و گاهی در بزنگاه هایی روزانه ما را در خودروایی عمومی مانند تاکسی یا اتوبوس های بین شهری غافلگیر می کند. ساختارهای فرهنگی متنوع و فراگیرند. از موسیقی عامیانه گرفته تا موسیقی مدرن یا تلفیقی که هیچ گاه با یکدیگر سر جنگ و دشمنی نداشته اند. البته بوده اند هنرمندان یا روشنفکرانی که شمشیر را برای هنر عامیانه از رو بسته اند اما این واکنش ها هیچ گاه به تاثیر این موسیقی و جایگاه توده ای آن لطمه ای وارد نکرده است.

استقبال از موسیقی عامیانه مانند آنچه جواد یساری عرضه می کرد، مزیت و ارزش نیست بلکه واقعیتی است که باید با مواجه با آن به خصوصیات گروه های ویژه اجتماعی پی برد. شناخت توده های خاموش به دلیل خاموش بودنشان تنها توسط حامل های فرهنگی از جمله موسیقی امکانپذیر است. اگر نتوانیم این عناصر را بپذیریم، آنها چیزی از دست نداده اند، بلکه این ما هستیم که بخشی از هویت فرهنگی جامعه شهرنشین را نشناخته و ناآگاه مانده ایم.
منبع: روزنامه شرق