هنرستان پرماجرا

بررسی تاریخی برنامه های آموزشی هنرستان موسیقی در ایران (قسمت اول)
احمدرضا احمدی

بررسی برنامه های آموزشی مراکز آکادمیک موسیقی در ایران از جمله موارد بسیار مهم برای شناخت معضل آموزشی موسیقی در ایران است. از همین رو به تاریچه‌ی تدریس موسیقی از بدو پیدایش نقبی زدیم تا آغازی شود برای رفع این مشکل. بررسی این تاریخچه به سبب گستردگی آن در چند شماره به صورت پیوسته ادامه خواهد یافت .
هنرستان عالی موسیقی
در سال 1293 به پیشنهاد « غلامرضا مین باشیان » ( سالارمعزز ) و تصویب وزارت معارف، قسمت موزیک نظام مدرسه‌ی « دارالفنون » به صورت آموزشگاهی با عنوان کلاس موزیک افتتاح شد. در این کلاس که دوره ای چهار ساله داشت، در کنار موسیقی نظام، موسیقی کلاسیک غرب نیز تدریس می‌شد. در سال 1294، « نصرالله خان مین باشیان » ( فرزند ارشد سالار معزز ) که دوره های عالی موسیقی کلاسیک غربی را در کنسرواتور« پترگراد » آموخته بود، آموزش ویلن وویلن سل را بر عهده گرفت. در سال 1297، کلاس موزیک از مدرسه‌ی « دارالفنون » جدا شد و به صورت مدرسه ای مستقل زیر نظر وزارت معارف درآمد و سازمان آن گسترش یافت. این نخستین مدرسه‌ی مستقلی بود که برای آموزش موسیقی کلاسیک غرب به روش علمی در ایران تأسیس شد. شرط ورود به مدرسه‌ی موزیک، داشتن گواهینامه‌ی شش سال ابتدایی بود. دوره‌ی مدرسه شش سال بود و سال اول کلاس آمادگی شمرده می‌شد. « سالار معزز » برای تدریس دروس موسیقی یک دوره جزوه های ساز شناسی، هماهنگی ( هارمونی ) و ارکستر شناسی را از زبان فرانسه ترجمه و تألیف کرده بود. همه‌ی این درس ها را « سالار معزز » تدریس می‌کرد. علم هارمونی را از تألیف « میسو ران »، استاد کنسرواتور پاریس، ترجمه کرده بود به جای واژه هارمونی، « تناسب » گذاشته بود. خوشنویسی کتاب را « محمد حسین غریب »، معروف به « ادیب کرمانی »، انجام داده بود. دروسی که در این مدرسه تدریس می‌شد عبارت بود از : فارسی، زبان فرانسه، فیزیک، شیمی، حساب، هندسه، جغرافیا، تاریخ، صرف و نحو عربی و فنون شعر. در کلاس های پنجم وششم دبیرستان از دروس عمومی فقط فنون شعر وزبان فرانسه تدریس می‌شد. بقیه ساعت ها اختصاص به آموزش موسیقی نظری و عملی داشت. دوروس موسیقی به این شرح تدریس می‌شد : در کلاس اول تئوری موسیقی؛ در کلاس دوم وسوم وچهارم دبیرستان؛ هارمونی وساز شناسی؛ در کلاس پنجم دبیرستان، ارکستراسیون و در کلاس ششم دبیرستان، کمپوزیسیون. تئوری موسیقی نظری از کتاب « لمر» به ترجمه‌ی « مزین الدوله » آموزش داده می‌شد. تدریس سلفژ و دیکته‌ی موسیقی و سازهای بادی : فلوت، کلارینت، ترومپیت، ترومبون و کر بر عهده‌ی « سالار معزز » بود. پیانو در همه‌ی کلاس ها تدریس می‌شد و معلم این ساز « نصرالسطان » بود. مدرسه، با 40 شاگرد، همواره کمبود معلم داشت و به این سبب هر سال معدودی هنر جوی جدید می‌پذیرفت. همه‌ی شاگردان غیر از آموزش درس سلفژ، باید نواختن یک ساز بادی و یک ساز زهی را به عنوان یک ساز تخصصی بیاموزند تا بتوانند در امتحانات پایانی شرکت جویند. در سال 1300 که ارتش جدید ایران بنیاد نهاده شد، سازمانی به نام اداره‌ی کل موزیک تأسیس شد. « سالار معزز » در این سال به ریاست این اداره و مدرسه‌ی موزیک منصوب شد.در این مدرسه به موسیقی ایرانی توجه کرد و به هنر جویان شیوه‌ی علمی این موسیقی را آموخت. مدرسه موزیک تا سال 1307 به مدیریت « سالار معزز » اداره شد. در مدت مدیریت او، گروه هنر جو در دو رشته‌ی موسیقی نظامی و غیر نظامی فاغ التحصیل شدند. یک نمونه برنامه امتحانی در سال تحصیلی 1305 در زمان تصدی « سالار معزز » :
1. فلوت، بی ریکاتو، اثر: داماره فرانسوی.
2. کلارینت، کنسرت نوالیگرد، اثر : کلوزه فرانسوی.
3. ویلن سل، رمانس، اثر: داو یداف روسی.
4. ویل، جرکاتی، اثر: ژنوهو بای مجارستانی.
5.پیانو، سونات، اثر: بتهوون.
6. نواختن پیانو همراه با ویلون.
7. شرکت در گروه کُر.
8. نواختن ویلن سل در ارکستر ایرانی، فانتزی در دستگاه ماهور.
9. رهبری دسته‌ی موزیک نظامی.
هریک از هنرجویان رشته موزیک باید در پایان تحصیلات یک فطعه مارش برای ارکستر تنظیم و سپس اجرای آن را رهبری کند. یکی از آثاری که هنر جویان موظف به اجرای آن بودند دستگاه ماهور از ردیف « آقا حسینقلی » بود که « سالار معزز » تنظیم وبه نت در آورده بود.
در سال 1307،کارکنان دولت از خدمت همزمان در دو سازمان دولتی منع شدند. « سالار معزز » و « نصر السطان » و دیگر استادان موزیک، که افسر بودند، از خدمت در وزارت معارف کناره گیری کردند. از آغاز سال تحصیلی 1307، « علینقی وزیری » به ریاست مدرسه‌ی موزیک برگزیده شد و نام مدرسه‌ی موزیک به مدرسه‌ی دولتی موزیک تغییر یافت. وزیری پس از شش سال اقامت در اروپا، در سال 1303 به ایران بازگشت و در اسفند ماه همان سال آموزشگاهی به نام « مدرسه‌ی عالی موسیقی » بنیاد نهاد. او که در موسیقی ایرانی هم تحصیلات و مطالعات داشت، آموزش تار و تعلیم موسیقی ایرانی را به برنامه‌ی مدرسه دولتی موزیک افزود. در سال 1309، « یحیی قراگزلو » ( اعتماد الدوله )، وزیر معارف، از مدرسه موسیقی بازدید کرد. آهنگ های ایرانی و سرود های ساخته‌ی « وزیری » توجه او را جلب کرد دستور داد شاگردان مدرسه موسقی دولتی آن سرودها را در چند دبستان تهران بیاموزند. در مهرماه 1307، باقیمانده‌ی استادان نظامی که در این مدرسه تحصیل می‌کردند استعفا دادند وسپس رشته موزیک نظام از برنامه‌ی مدرسه حذف شد. در سال 1311، وقتی « مهدی قلی هدایت » ( مخبر السطنه )، رئیس الوزرا، از مدرسه‌ی موسیقی بازدید کرد وپیشرفت مدرسه تحسین او را برانگیخت، اعتباری در اختیار مدرسه قرار گرفت تا صرف خرید وسایل فنی وایجاد کتابخانه شود. به پیشنهاد « هدایت »، نام مدرسه‌ی موسیقی دولتی به « مدرسه‌ی موسیقار » تبدیل شد. عنوان « مدرسه‌ی موسیقار » مدت کوتاهی دوام آورد و در فروردین سال 1313، به « هنرستان موسیقی » تبدیل شد. از آغاز سال تحصیلی 14-1313، به دستور رضا شاه « غلامحسین مین باشیان »، معاون اداره‌ی کل موزیک قشون و سرپرست ارکستر سمفونی بلدیه‌ی شهرداری، که در رشته‌ی موسیقی کلاسیک غرب تحصیل داشت، با حفظ سمت ذکر شده، به ریاست مدرسه ی موسیقی گمارده شد. در سال تحصیلی 14-1313، «مین باشیان» در نخستین اقدام، برنامه ی آموزش دوران «وزیری» را به هم ریخت و موسیقی ایران را از برنامه ی درسی هنرستان حذف کرد. در سال تحصیلی 15-1314، شورای عالی فرهنگ برنامه ی جدیدی برای هنرستان موسیقی تدوین کرد. بر اساس این برنامه، یک دوره ی سه ساله ابتدایی پایه ریزی شد. از سال تحصیلی 15-1314 این برنامه در هنرستان به مرحله ی اجرا درآمد: در سه کلاس چهارم و پنجم و ششم ابتدایی، همراه با تدریس برنامه ی عمومی دبستان های کشور، سلفژ، نت خوانی، سرود و ساز به نوآموزان آموخته می شد. دروس دوره ی متوسط عبارت بود از: دروس عمومی دوره ی متوسط شامل: تاریخ ادبیات، ریاضی و فیزیک، جغرافیا، زبان فرانسه، روانشناسی از نظر آموزش و پرورش. دروس فنی و اختصاصی موسیقی شامل: تئوری موسیقی، هارمونی، سرود، سلفژ، دیکته موسیقی، تاریخ سازندگان، اصطلاحات موسیقی، ارکستر، کُر، همنوازی و این سازها آموخته می¬شد: ویلن، ویلن سل، فلوت، پیانو.
«مین باشیان» که رهبر ارکستر شهرداری هم بود از هنرجویان هنرستان در این ارکستر استفاده کرد. نخستین کنسرت ارکستر بلدیه با شرکت هنرجویان هنرستان موسیقی در 14 اردیبهشت 1314 در حضور «ذکاء الملک فروغی»، رئیس الوزرا، ووزیران، نمایندگان مجلس و اعضای سفارت خانه های خارجی، در سالن «نکویی» واقع در میدان بهارستان اجرا شد. کنسرت دیگر این ارکستر به مناسبت بزرگداشت «پوشکین»، شاعر روس، در شب 15 اسفند 1315 با حضور هیأت دولت، نمایندگان مجلس، مدیران روزنامه ها، نمایندگان سیاسی کشورهای خارجی در تالار دانشکده ی ادبیات اجرا شد. در این کنسرت، آثاری از «چایکو فسکی» و دیگر آهنگ سازان روس که بر آثار «پوشکین» موسیقی نوشته بودند اجرا شد. در این کنسرت « جمشید جهانگیر» از هنرجویان هنرستان، یکی از آثار «چایکوفسکی» را با ویلن نواخت که تحسین تماشاگران را برانگیخت. قسمتی از اجرای «دام پیک» اثر «پوشکین» هم اجرا شد. در آبان 1317، اداره ی موسیقی کشور در وزارت فرهنگ ایجاد شد. با تأسیس اداره ی موسیقی کشور، «مین باشیان» به ریاست هنرستان منصوب شد و نام هنرستان موسیقی به هنرستان عالی موسیقی تغییر یافت و دوره ی عالی برای رشته های مختلف موسیقی تأسیس شد. مدت دوره ی عالی به تناسب رشته های تخصصی از دو تا چهار سال برنامه ریزی شد. دوره ی عالی برای سازهای ویلن، ویلن سل، ویولن آلتو، کنترباس، پیانو، هارپ، فلوت، اوبوا، ترمپت، کلارینت، ترومبون و دوره های آواز، کمپوزیسیون و رهبری ارکستر ایجاد شد. برای موزیک دورهای به مدت هشت سال (شش سال متوسط، دو سال عالی) راه افتاد. با تأسیس دوره ی عالی، «مین باشیان» 10 استاد موسیقی از کشور چکسلواکی برای تدریس در هنرستان استخدام کرد و قراردادی سه ساله با آنها بست. استادان چک، از سال تحصیلی 19-1318، تعلیم سازهای هارپ، فاگوت، ترمبون و اوبوا را آغاز کردند. با همکاری استادان چک و هنرجویان هنرستان، دو سه ارکستر با رهبری «مین باشیان» ایجاد شد. پس از افتتاح رادیو تهران، هنرجویان همراه با استادان چک به طور مستمر برنامه هایی در رادیو تهران اجرا می کردند. تا سال 1320، نزدیک به دویست هنرجو در دوره های ابتدایی، متوسطه و عالی در هنرستان عالی موسیقی به تحصیل اشتغال داشتند. غیر از استادان چک، این استادان هم در هنرستان عالی به هنرجویان درس می دادند: «تانیا خاراتیان»، «میشل خوتسیف»، «پطرولگی مقدم»، «آراکلیان»، «صفریان»، «فریدون فرزانه» و «پرویز محمود».
با حادثه ی سوم شهریور 1320 و دگرگونی اوضاع اجتماعی و فرهنگی ایران، «غلامحسین مین باشیان» را وزیر فرهنگ کابینه ی «محمدعلی فروغی» در مهر همان سال از ریاست اداره ی موسیقی کشور و ریاست هنرستان عالی موسیقی بر کنار کرد. و این دو منصب به «علینقی وزیری» داده شد. دوره ی دوم ریاست وزیری از پرتلاطم ترین دوره های تاریخ هنرستان عالی موسیقی است. از تحولات دوره ی دوم ریاست وزیری، پایان خدمت استادان چک (آبان 1320) و از سرگیری آموزش تار و موسیقی ایرانی در هنرستان بود. با برکناری استادان چک درس های اختصاصی موسیقی که آنها تدریس می کردند، بدون استاد ماند و این سبب اعتصاب و اعتراض هنرجویان هنرستان موسیقی گشت. اعتراض دیگر هنرجویان آن بود که آموزش موسیقی ایرانی را مغایر با آموزش موسیقی غربی می دانستند. دامنه ی اعتراض هنرجویان به شورای عالی فرهنگ کشید، اما شورای عالی نظر و برنامه ی «علینقی وزیری» را تأیید کرد. در ماده ی هشتم و بیستم اساسنامه ی نوین هنرستان (مهرماه 1321) هنرجویان ملزم به فراگیری موسیقی ایرانی و کلاسیک بودند و آشنایی با ساز تار برای اطلاع از کیفیت و شخصیت موسیقی ایران جزو شرایط دریافت گواهینامه ی متوسطه بود. «وزیری» تا سال 1325 ریاست اداره ی موسیقی و ریاست هنرستان موسیقی را به عهده داشت. ریاست اداره ی موسیقی و هنرستان عالی موسیقی در مهر 1325 به «پرویز محمود»، که تحصیلات موسیقی را در بروکسل به پایان رسانده بود، داده شد و «روبیک گریگوریان» جای «روح الله خالقی» را به عنوان معاون اداره ی موسیقی و هنرستان عالی موسیقی گرفت. با تشکیل اداره ی هنرهای زیبا و تصویب اساسنامه ی آن در سال 1326، هنرستان عالی موسیقی زیرنظر این اداره قرار گرفت. «محمود» پیشنهادی به اداره ی نگارش و هنرهای زیبای کشور ارائه داد. مبنی بر حذف موسیقی ایرانی از برنامه هنرستان عالی موسیقی. به دنبال این پیشنهاد، در جلسه ی شورای عالی فرهنگ تجدید نظر در اساسنامه و برنامه ی هنرستان به تصویب رسید، و کمیسیونی مرکب از دکتر «فرهمندی»، مدیر کل اداره ی نگارش و هنرهای زیبا، «غلامحسین مین باشیان»، «بدیع الزمان فروزانفر»، «علینقی وزیری» و «پرویز محمود» برای تغییر برنامه ی هنرستان تشکیل شد. «وزیری» عقیده داشت برای حفظ موسیقی ملی و پیشبرد و ترویج آن باید برنامه ی آموزش هنرستان، ضمن آموزش موسیقی غربی، بر اساس آموزش موسیقی ایرانی و مطابق روش خود او تنظیم شود. «پرویز محمود» عقیده داشت موسیقی ایرانی نوعی موسیقی محلی و فاقد متدها و کتاب های فنی و نظری است و نمی توان آن را پایه ی تعلیمات آموزشگاه عالی موسیقی قرار داد، در حالی که با تعلیم اسلوب های علمی و کتب نظری موسیقی بین المللی، هنرجویان معلومات و تکنیکی به دست خواهند آورد که به آسانی می توانند آهنگ های موسیقی ایرانی را طوری پرداخته و تنظیم کنند که با دارا بودن مایه و رنگ ایرانی، برای ملت های دیگر نیز خوشایند و پذیرفتنی باشد. شورای عالی فرهنگ پس از این گفت وگوها در سال 1327 تصویب کرد که در هنرستان عالی موسیقی فقط موسیقی کلاسیک تدریس شود و هنرستان دیگری هم برای آموزش، ترویج و پیشرفت موسیقی ملی تاسیس گردد. در این سال تشکیل دوره ی عالی هنرستان عالی موسیقی نیز به تصویب رسید و تدریس موسیقی ایرانی از برنامه هنرستان عالی حذف شد. دوره ی هنرستان عالی شش سال تعیین شد: دو سال دوره ی ابتدایی و چهارسال دوره ی دبیرستان. این دروس در هنرستان عالی تدریس می شد: تئوری موسیقی، سلفژ، ساز، هارمونی عمومی، تاریخ موسیقی غرب، زیباشناسی، ادبیات فارسی، زبان انگلیسی، آکوستیک، ارکستر. از سال 1350 که نظام جدید آموزشی در ایران به اجرا درآمد، برنامه ی هنرستان عالی موسیقی نیز تغییر کرد. هنرستان در سال تحصیلی 51-1350 دارای سه دوره بود:
1. دوره ی راهنمایی: مدت این دوره سه سال بود. همه دروس دوره ی راهنمایی مطابق برنامه وزارت آموزش و پرورش تدریس می شد همراه سه درس موسیقی: تئوری موسیقی، سلفژ، ساز.
2. دوره ی دبیرستان: مدت این دوره چهار سال بود. دروس عمومی شامل: ادبیات فارسی، زبان خارجه، انقلاب سفید مطابق برنامه وزارت آموزش و پرورش. دروس موسیقی شامل: سلفژ، تئوری موسیقی، هارمونی، تاریخ موسیقی، آکوستیک، سازشناسی، فرم موسیقی، آواز دسته جمعی، دروس عملی مانند ارکستر، پیانو اجباری، آکومپانیمان، همنوازی و ساز تخصصی.
3. دوره ی عالی (لیسانس)؛ مدت این دوره چهار سال بود. دروسی که در این دوره تدریس می شد دروس عمومی شامل ادبیات فارسی، زبان خارجه؛ دروس نظری موسیقی مانند کنترپوان، سازشناسی، هارمونی، سلفژ، تاریخ موسیقی، فرم موسیقی، آکوستیک، تئوری موسیقی ایرانی، کمپوزیسون، دروس عملی مانند پیانو (اجباری) ارکستراسیون، همنوازی، ساز تخصصی یا آواز.
منبع: مجله فرهنگ و آهنگ – شماره3 – نوروز 1384