موسیقی در سینمای ایران؛ مرتضی حنانه
محمود خوشنام
تقریبا همه آنها که به شکلی در حوزه سینمای ایران کار کرده‌اند، معتقدند که مرتضی حنانه را باید نخستین موسیقی نویس فیلم به معنای واقعی به شمار آورد.
البته در فهرست‌های عمومی با نام‌های دیگری پیش از مرتضی حنانه روبرو می‌شویم ولی موسیقی آنها بیشتر نقش تزئینی و سرگرم کننده داشته که در بخش‌هائی از فیلم‌ها به کار می‌رفته بی آن که ارتباط محتوائی با فیلمنامه‌ها داشته باشد.
ترانه‌خوانی و رقص‌های کاباره‌ای بیشترین سهم را در این موسیقی از آن خود می‌ساختند. مرتضی حنانه که در حوزه موسیقی بین‌المللی در ایران و ایتالیا درس خوانده و مدتی را نیز به کار در دوبلاژ فیلم پرداخته و با چم و خم موسیقی صحنه‌ای آشنا شده بود، برای نخستین بار موسیقی تفسیری برای متن فیلم‌ها نوشت.
این موسیقی از نظر ذهنی و عاطفی صحنه‌های مختلف فیلم را همراهی می‌کرد و بر تاثیر دراماتیک رویدادها می‌افزود.
زندگی و کار
مرتضی حنانه در سال ۱۳۰۱ در تهران زاده شد. پدرش دوستدار هنر بود و با غلامحسین مین باشیان، رئیس وقت هنرستان عالی موسیقی آشنائی داشت. این بود که او را در نوجوانی برای تحصیل موسیقی به هنرستان فرستاد.
مرتضی چند سالی پس از آموختن ساز بادی هورن، رشته آهنگسازی را برگزید و فوت و فن این کار را از پرویز محمود فرا گرفت و در عین حال رهبری ارکستر را نیز از او آموخت.
اجرای نخستین تجربه آهنگسازی حنانه، “سوئیت شهر مرجان” یک بورس تحصیلی یک ساله در ایتالیا را برای او به ارمغان آورد.
زمان کوتاه بورس که به پایان رسید، حنانه همچنان برای ادامه مطالعات در ایتالیا ماند و به خاطر تامین زندگی، به کار دوبلاژ فیلم‌های ایتالیائی پرداخت که در آن سال‌ها در ایران خریدار بسیار داشت. او به این ترتیب وارد عرصه سینما شد و تجربیاتی به دست آورد که بعدها در نوشتن موسیقی فیلم به کارش آمد.
بازگشت به ایران
حنانه در بازگشت به ایران مدتی را بیکار و سرگردان ماند تا سرانجام توانست ارکستر بزرگ فارابی را برای اجرای آثار چند صدائی در رادیو ایران بنیاد کند.
این ارکستر با همه کوشش‌های حنانه، عمر درازی پیدا نکرد و از پای درآمد و او ناگزیر از نو به عرصه سینما روی آورد. موسیقی نو و پرورده‌ای که حنانه برای فیلم می‌نوشت، در سال‌هائی که سینمای ایران در راه شکوفائی گام می‌زد، موفقیت بسیار برای او فراهم آورد.
پس از چند فیلم مستند مثل “ایران سرزمین طلای سیاه”، “تپه‌های مارلیک” و “موج و گلیم” و دو فیلم بلند “عروس دجله” و “بهلول”، نوبت به “ساحل انتظار” به کارگردانی “سیامک یاسمی” رسید که از موسیقی حنانه بهره‌مند شود.
حنانه در “ساحل انتظار”، توانائی‌های تفسیری خود را نشان داد.
هنر حنانه
بعضی‌ها می‌گویند مرتضی حنانه، به نوشتن موسیقی فیلم علاقه زیادی نداشته چون آن را هنر مستقلی نمی‌دانسته و آن چه او را به سوی موسیقی فیلم سوق داده، نیازهای مادی زندگی بوده است.
اگر هم این حرف درست باشد و حنانه از ناگزیری به سینما روی آورده باشد، کارش از نوع رفع تکلیف و از سر سیری نبود. او کوشش می‌کرد در عین وفاداری به متن، هویتی ویژه به موسیقی خود ببخشد.
محمد سریر، موسیقی نویس فیلم و ترانه می‌گوید حنانه علاوه بر دانشی که در زمینه موسیقی علمی داشته از بینش ویژه‌ای هم در مورد هویت ملی برخوردار بوده. یعنی می‌شود گفت به جامعیتی رسیده بود که متاسفانه به دلیل شرایط نامساعد نتوانست از آن به خوبی بهره بگیرد.
محمد سریر به یکی از کارهای قدیمی سنتی اشاره می‌کند که در ذهن حنانه پرورده شده و موسیقی درخشان سریال تلویزیونی “هزار دستان”، کار معروف علی حاتمی را پدید آورده است. ملودی اصلی این موسیقی، از پیش درآمد اصفهان از مرتضی نی داوود برگرفته شده است.
احمد پژمان، آهنگساز ایرانی و موسیقی نویس فیلم که دوستی دیرینه با مرتضی حنانه داشته نیز موسیقی سینمائی او را “تفسیری” ارزیابی می‌کند. به گفته او، بیش از موسیقی بومی، آهنگ‌های قدیمی، دستمایه کارهای سینمائی حنانه بوده است.
اسفندیار منفردزاده در عین آن که حنانه را دانای زبان سینما معرفی می‌کند، به ضعف او نیز در آفریدن ملودی‌های مستقل (جدا از موسیقی بومی) اشاره می‌کند.
آهنگسازی برای ۳۶ فیلم کوتاه و بلند
مرتضی حنانه بر اساس فهرست‌های انتشار یافته از سال ۱۳۲۵ تا سال ۱۳۶۸، برای ۳۶ فیلم کوتاه و بلند سینمائی موسیقی نوشته است که مهم‌ترین آنها عبارت است از:
“الماس ۳۳” ساخته داریوش مهرجویی، “فرار از تله” و “راز درخت سنجد” ساخته جلال مقدم، “سه قاپ” ساخته زکریا هاشمی، “قلندر” ساخته علی حاتمی، “پل” ساخته خسرو پرویزی و “گرگ بیزار” ساخته مازیار پرتو.
گفتنی است که موسیقی “فرار از تله”، در سال ۱۳۵۰، جایزه ویژه “سپاس” را برای حنانه به ارمغان آورد.
مرگ نابهنگام، در سال ۱۳۶۸ به زندگی حنانه پایان داد. ولی ابتکارها و تجربیات او در همه زمینه‌های موسیقی، از جمله موسیقی فیلم، همچنان مورد بحث و جدل قرار دارد.
منبع: بی بی سی
