تأثیر آرش کمانگیر بر موسیقی

جهانگیر دانای علمی

نام آرش یکی از نامهایی است که ایرانیان آن را با غرور ملی خود آمیخته اند و به آن افتخار می کنند، زیرا هرگاه نام او مطرح می شود هر ایرانی ناخودآگاه به یاد جنگهای ایران و توران می افتد و به فداکاریها و جان فشانیهای آن پهلوان نامی، می بالد و افتخار می کند.برای همین در رابطه با او داستانها، نمایش نامه ها و شعرهای زیادی سروده اند که موسیقی هم افزون بر یکی از موضوعات مطرح شده می باشد. به هر روی قبل از اینکه به موضوع آرش و موسیقی بپردازیم، لازم می دانیم مجملی از کتب و متونی که درباره وی نوشته شده، یادی نماییم.

«آرش» پهلوانی بوده است که در زمان «منوچهر» پادشاه ایران و «افراسیاب» پادشاه توران برای مشخص شدن حد و مرز ایران و توران وخاتمه جنگ چندین ساله، تیری را از منطقه «رویان» پرتاب می کند که آن تیر در مرو بر درخت گردویی اصابت می نماید که پس از آن حد و مرز ایران و توران مشخص می شود و بدان واسطه آرش جانش را از دست می دهد و می میرد. به قول «فخرالدین اسعد گرگانی»:

از آن خوانند آرش را کمانگیر

که از رویان به مرو انداخت یک تیر

«ابوریحان بیرونی» درباره آرش نوشته است: آن گاه «منوچهر» از «افراسیاب» خواهش نمود تا به اندازه یک تیر حد و مرز ایران و توران مشخص گردد و آرش مأمور انداختن تیر گردید و فرشته ای به نام «اسفند دار مذ» به آرش کمک نمود تا تیر را بیندازد.

«آرش» برخاست و برهنه شد و گفت: ای شاه و ای مردم بدن مرا ببینید که از هر زخمی و جراعتی وعلتی سالم است. من یقین دارم چون این تیر را بیندازم پاره پاره خواهم شد ولی من خود را فدای شما خواهم نمود. آنگاه از کوه «رویان»(۱) تیری بینداخت که این تیر در موقع فرود آمدن به درخت گردویی نشست.(۲) در کتب تاریخی نام «آرش» به صور گوناگون یاد شده است. در تاریخ «طبری»، «آرش سیاطیر» و «آرش شاتین» (۳) «ابن اثیر» آن را با نام «ایرشی» (۴) «دینوری» او را «ارسناس» نامیده(۵) و بالاخره قدیمی ترین متنی که از او یاد شده «اوستا» است که او را به صورت «ارخش» erexsa نام برده است. در تشتر یشت (کرده ۴ بند ۶) آمده است: تشتر ستاره رایو مندفرهمند را می ستاییم که تند به سوی دریای «فراخکرت» (دریای مازندران) تازد مانند آن تیر در هوا پران که آرش تیرانداز بهترین تیراندازان آریایی از کوه «ائیرو خشوث» به سوی «کوه خانونت» انداخت.(۶) به نظر استاد پورداود کوه «ائیرو خشوث» باید همان کوه «رویان» باشد و کوه «خوانونت» هم در «خراسان» قرار داشته است.

نولد که، «ارخش» را با صفت «خشویوی ایشو» به معنی صاحب تیر سریع، دارنده تیر یا سخت کمان ذکر نموده است.(۷) مواردی که عنوان گردید مجملی بود از نام آرش و متون گوناگونی که از او نام برده اند و اما اینکه آرش چه تأثیری بر هنرمندان زمان خویش یا بعد از وی برجای گذاشت تا برای رشادتهایش نغمه یا آهنگی بسرایند را با شعری از منوچهری دامغانی پیگیری می کنیم:

ساعتی سیوارتیرو ساعتی کبک دری

ساعتی سروستاه و ساعتی باروزنه

محققان، آهنگهای «سیوارتیر»، «کبک دری»، «سروستاه» و «بارو زنه» را از جمله گوشه هایی دانسته اند که در زمان ساسانیان توسط «باربد» موسیقیدان چیره دست زمان خسرو پرویز نواخته می شده است (۸) و آنها را جزو سی لحن (۹) مشهور باربد می شمارند و اما چگونگی ارتباط نام آرش با سیوارتیر را با استفاده از متون گذشته بازگو می کنیم. در کتاب «مجمل التواریخ و القصص» که یکی از متون بارزش به جامانده از پیشینیان ما است از آرش با نام آرش «شواتیر» یاد نموده است. (۱۰) دکتر «ذبیح الله صفا» هیئت اصلی «شواتیر» را در ادبیات فارسی «شیواتیر» نام برده است. (۱۱) حال چگونگی تبدیل شیواتیر به سیوارتیر را بازگو می کنیم. در زبانهای ایرانی تبدیل شین به سین به کرات و به طرق گوناگون آورده شده است که این تبدیلها، بسیار عادی و معمول بوده است، مانند «شمیران»، «سمیران»، «احمد کسروی» در کتاب نامها، شهرها، دیه ها درباره چنین اسمها گوید: این تفاوت ظاهراً از اختلاف لهجه برخاسته شده است. آن گاه او شرح مبسوطی درباره تبدیل میم به نون و شین به سین و غیره می دهد. (۱۲) وی همچنین در کتابی دیگر در این باره می نویسد: در زمان باستان میان شمال و جنوب ایران بر سر پاره ای حرفها اختلاف بود از جمله نشانه های این اختلاف بر سر سه حرف تا به امروز بازمانده… وی در مورد تبدیل شین به سین مورد بحث ما گوید: بیشتر شینهای شمال در جنوب سین می شده است. مثلاً به جای «فرستادن» که از آن جنوب بوده در شمال «فرشتن» گفته شده که فرشته یادگار آن می باشد و نیز «رشتن» و «رسیدن» که یکی لهجه شمال و دیگری جنوب بوده، «شمیران» _ «شمیرام» در شمال نام یک رشته آبادیهاست، در جنوب به جای آن «سمیران» _ «سمیرم» را می یابیم. (۱۳) به هر روی با دلایل ارائه شده به طور تقریبی می توان قبول کرد که «سیوارتیر» همان «شیواتیر» باشد که به مرور زمان در تاریخ پر از فراز و نشیب این سرزمین پاک تغییر یافته تا اینکه این آهنگ در زمان ساسانیان به این نام نواخته می شده است. چنانچه قبلاً هم عنوان گردید این آهنگ به زمانی خیلی دورتر از ساسانیان برمی گردد که میراثی از گذشتگان آن دوره بوده است که می توان گفت نواختن آن در آن زمان برای تهییج و همبستگی سربازان یا مردمی استفاده می شده تا در جنگها و موردهای شبیه آن برای این آب و خاک تا آخرین قطره خون مبارزه نمایند.

روان شاد «حسینعلی ملاح» چند نظر در رابطه با نام سیوارتیر ارائه داده اند که یکی از نظریه های ایشان به موضوع مورد بحث ما هم خوانی نزدیک تری دارد ایشان می نویسد: بعید به نظر نمی آید که سرود سیوارتیر که احتمالاً نام واقعی اش شیواتیر بوده به همین مناسبت آفریده شده است…(۱۴) به هر روی این مقاله مطلبی بود درباره سیوارتیر یا آرش که در خاتمه مطلب این نکته را باید یادآور شویم که بحث و بررسی و تحقیق در رابطه با گوشه ها و یا راههای گذشته(۱۵) و پیدا نمودن وجه تسمیه و آگاهی دادن در رابطه با علت نامگذاری آنها، همراه با ذکر اتفاقات یا تاریخ و هر علل دیگری خواهد توانست بخشی از مشکلات موسیقی ما را که هر دم به بوته فراموشی می رود از بین برده و از نابودی آنها جلوگیری نماید که این مهم فقط به دست عاشقان و محققان اندیشمند این مرز و بوم صورت تحقق به خود را می گیرد.

پی‌نوشت:

۱_ رویان _ اسماعیل مهجوری با استناد به کتاب تاریخ طبرستان پس از اسلام و بنا به تحقیقات خود درباره مکان رویان می‌نویسد: بخش باختری طبرستان شامل نواحی، تنکابن _ نوشهر _ چالوس _ کجور و رودبار و طالقان محسوب می‌شد، که بعدها بخش جنوبی یعنی رودبار و طالقان را از آن جدا کرده به شهرستان قزوین و تهران پیوسته‌‌اند. اسماعیل مهجوری _ تاریخ مازندارن _ ساری، سال ۱۳۴۲، ص ۴۰.

۲_ بیرونی، ابوریحان، آثار الباقیه، اکبر داناسرشت تهران امیرکبیر ۱۳۶۳ ش ص ۳۳۴

۳_ طبری، محمد جریر، تاریخ الرسل و الملوک، ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطیر، ۱۳۶۲ ش ص ۲۸۹ ـ ۲۹۰ ـ ۷۲۶

۴ـ ابن اثیر، عزالدین علی، الکامل، ابوالقاسم حالت، وقایع قبل از اسلام، تهران»، علمی ۱۷۰ ـ ۷۲

۵ـ دینوری، ابوحنیفه، احمدبن داود، اخبارالطوال، محمود مهدی دامغانی، نشر نی، ۱۳۶۴ ش ص ۳۵ـ ۳۴

۶ـ پور داود، ابراهیم، یشتها، کرده ۴ بند ۶ دانشگاه تهران ۱۳۵۶ ش

۷ـ پیرنیا، حسن، ایران باستانی، داستانهای ایران قدیم تهران، دنیای کتاب، ۱۳۶۲ ش ص ۲۴ـ ۲۵.

۸ـ کریستن سن، آرتور، شعر و موسیقی در ایران، عباس اقبال، ص ۵۴.

۹ـ دستگاههای منسوب به باربد از هفت خسروانی، سی لحن و سیصد‌وشصت دستان بود که به ایام هفته و سی روز ماه و سیصد‌وشصت روز تناسب داشته است. ایران در زمان ساسانیان ـ آرتور کریستن سن ص ۶۴۰ ترجمه رشید یاسمی)

۱۰ـ مجمل‌التواریخ و القصص مولف؟ به تصحیح ملک‌‌الشعرای بهار. کلاله خاور. ص ۹۰.

۱۱ـ صفا، ذبیح‌الله، حماسه‌سرایی در ایران، ص ۵۹۰.

۱۲ـ کسروی، احمد، نامها، شهرها، دیها. ص ۸ـ ۷ـ ۶۱۳ـ کسروی، احمد، زمینه ادب فارسی ص ۱۹۳.

۱۳ـ کسروی، احمد، زمینه ادب فارسی، ص ۱۹۳.

۱۴ـ ملاح، حسینعلی، منوچری دامغانی و موسیقی، تهران، سپهر. ۱۳۵۷ پ ۲۱۱.

۱۵ـ همه دستگاهها، همه آهنگها و موسیقی را در گذشته خسروانی می‌گفتند یعنی در گذشته‌های دور معنای آهنگ را به‌صورت امروزی که متداول است بیان نمی‌نمودند و استاد فریدون جنیدی در این راه می‌نویسد: گاهی شنونده‌ای به نوازنده‌ای می‌گفته است، مثلاً از گوشه نهاوند آهنگ خوارزم کن و کم‌کم آهنگ چنین معنایی به خود گرفت. (سرگذشت موسیقی ایران فریدون جنیدی ص ۱۳۸ـ ۱۳۷).
منبع: مقام موسیقایی – شماره ۳۳ – آذر ۱۳۸۳