الهامات آسمانی

شاهین فرهت

دفترچه های یادداشت و مکاتبات بتهون چنین نشان می دهد که سال ها قبل از ساختن سمفونی نهم، فکر ساختن اثری که ایده آل برادری و برابری انسانها در آن مطرح باشد او را مشغول کرده بوده است. این ایده آل برای وی رسیدن به یک هدف انسانی بود که بالاخره در آخرین سمفونی یعنی سمفونی نهم به کمال رسید.

ساختن یک سمفونی که در آن آواز و آواز جمعی وجود داشته باشد فکری کاملاً نو بود و بتهون درباره آن تردید هم داشت، لیکن قصیده شادی اثر شیلر SCHILLER مورد توجه او قرار گرفت. کلمات شیلر همان بیانگر اندیشه ها و آرمان های انسان دوستانه آهنگساز بود که در همه عمر بدان فکر می کرد.

سمفونی شماره ۹ در ر مینور اپوس ۱۲۵ آخرین سمفونی بتهون است، لیکن تم ها و نغمه های موسیقایی آن سال ها قبل از تصنیف این اثر در ذهن آهنگساز شکل گرفته است. حتی قطعه فانتزی کرال در دو مینور اپوس ۸۰ که در سال ۱۸۰۸ ساخته شده است شباهت هایی در قسمت تم های آوازی به سمفونی نهم که سال ها بعد از آن نوشته شد دارد.

تم ها و اندیشه های موسیقی را بتهون معمولاً در دفترچه های یادداشت خود می نوشت، و در حقیقت اولین یادداشت ما راجع به این سمفونی به تدریج طی سال ها توسط بتهون تهیه و نوشته شده است و حتی تغییر یافته است، بتهون برای رسیدن به کمال مطلوب در تم های خود مدت ها مطالعه می کرد تا خواسته خود را بیابد.

بالاخره در اواخر سال ۱۸۲۲ بتهون سفارشی را از طرف انجمن فیلارمونیک لندن جهت ساختن یک سمفونی تازه دریافت کرد.

برای استاد دریافت چنین سفارشی که در وضع مالی مناسبی هم به سر نمی برد انگیزه خوبی بوده است. بتهون بهترین موقع را برای عملی ساختن ایده انسان دوستانه خود می یابد و در ماه سپتامبر ۱۸۲۳ اولین پیش نویس از سمفونی نهم را آماده کرد و پس از آن به مطالعه و آخرین تغییرات روی آن پرداخت، و سرانجام این نگین افتخار جهان موسیقی در مارس ۱۸۲۴ تکمیل شد. علی رغم اینکه سمفونی توسط انجمن فیلارمونیک لندن سفارش داده بود اولین اجرا در تاریخ ۷ مه ۱۸۲۴ در وین انجام شد. اولین اجرای لندن در ۲۱ مارس ۱۸۲۵ به رهبری سِر جرج اسمارت GEORGE SMART صورت گرفت. در طول ساختن سمفونی به چگونگی یکدست بودن سه قسمت ارکستری و ربط آن به قسمت آوازی چهارم بسیار اندیشید، حتی مدتی به فکر آن بود که در قسمت چهارم الهامی فلسفی و توصیفی از شعر شیلر گرفته و قسمت چهارم را هم ارکستری به پایان برساند حتی طرحی هم برای آن ریخت که بالاخره آن را درجای دیگر یعنی قسمت آخر کوارتت زهی شماره ۱۵ در لا مینور اپوس ۱۳۲ به کار برد و دوباره استفاده آواز تک خوان و آواز جمعی در فکرش قوت گرفت و بالاخره آن را عملی ساخت.

نحوه به کارگیری شعر شیلر توسط بتهون به گونه خاصی صورت گرفته است، بدین معنی که پس از شروع توفانی قسمت چهارم تم های قسمت های پیشین یکی بعد از دیگری آمده و هر کدام پس از ارائه قطع می شود و سپس بانگ رسای خواننده باس این کلمات را از بتهون (و نه از شیلر) می خواند که:

دوستان این نغمات دیگر بس است، بیاییم آوازی شادی آفرین تر بخوانیم، پس از آن است که تم معروف قسمت چهارم نجواکنان شروع شده و رفته رفته اوج می گیرد و بالاخره ترانه شیلر خوانده می شود، این فکر استادانه به تلفیق این قسمت آوازی با درام سه قسمت ارکستری پیشین منطقی هنرمندانه داده است.

قسمت اول سمفونی با حالتی اسرار آمیز و درعین حال نگران و مضطرب شروع می شود. شروع در دو ضیافت است آن هم بدون فاصله محسوس فقط نت لا و می به گوش می رسد، در میزان ۱۷ است که تم اصلی در ر مینور با صلابت و عظمتی بی همتا به گوش می رسد.

این تم و چنین فضایی که گویی جهان هستی را با همه دردها و رنج هایش مجسم می سازد تصویری از شخصیت و چهره آهنگساز است. نمی توان گفت که شروع قسمت اول دارای مقدمه است بلکه بتهون قبل از آوردن تم اول به صورت کامل در میزان ۱۷، قسمتی از حالت اسرارآمیز آن را فراهم آورده است.

پس از آن ما شاهد یک تم فرعی، سرچشمه گرفته از نغمه اصلی هستیم، و یا اینکه حتی تم اول از آن سرچشمه گرفته است.

زیرا که این از اولین الهامات بتهون دراین سمفونی بوده است و دیگر هیچ گاه در طول قسمت تکرار نمی شود، و این رابطی می شود برای تم دوم که در میزان ۷۴ در سی بمل ماژور ظاهر می شود.

بعضی موسیقی شناسان بین تم دوم و تم اصلی قسمت چهارم تشابه می بینند که اگر این شباهت وجود داشته باشد کاملاً مخفی است و شنونده می تواند آن را در ذهن خود تجسم کنند شکل ریتمیک Rhythmic در میزان ۱۰۲ نیز دارای شخصیت فراوانی است. در میزان ۱۶۰ مرحله نمایش و معرفی تمها (اکسپوزیسیون Exposition) به پایان می رسد و بلافاصله مرحله بسط و گسترش DEVELOPMENT شروع می شود، شاید کامل ترین گسترش جهان سمفونی در اینجا باشد. به جز سمفونی شماره ۳ به نام اروئیکا (EROICA) این عجیب ترین و استادانه ترین گسترشها در فرم سونات است.

تم ها همه بهترین آمادگی را برای این مرحله دارا هستند که در دست بتهون به حدّ کمال می رسد مثلاً میزان سوم از تم اول به طرز جالبی در میزان ۱۹۲ تا ۱۹۵ گسترش یافته و به طور کلّی تمام اجزاء تم نخستین مورد بهره برداری قرار می گیرد، درام در این مرحله به اوج تکامل می رسد و عناصر دست به دست یکدیگر می دهند و جهانی را می آفرینند که قبلاً به گوش نرسیده بوده است.

گسترش اکثراً با اجزاء تم نخستین است فقط جزء دوم از تم دوم از میزان ۲۷۵ تا ۲۸۶ گسترش یافته است و بالاخره جزء سوم از تم اول که با هیجانی بی سابقه ابتدا به صورت معکوس و سپس به صورت اصلی ما را به سوی تکرار تم اول که بار قدرتش چند برابر شده است سوق می دهد.

برگشت تم ها از میزان ۳۰۱ آغاز می شود و برخلاف شروع سمفونی که اسرارآمیز و نجواکننده است در اینجا به اوج هیجان و عظمت خود رسیده است، و میزان ۳۱۶ نیز تم اول با قدرت هرچه تمام تر آورده شده است.

باید در نظر داشت که میزان چهارم تم اول (میزان ۲۰) نیز نه تنها در گسترش بلکه در طول این قسمت به صورت یک موتیو (Motive) مهم استفاده شده است. بعد از مرحله تکرار تمها کودا (CODA) یا قسمت پایانی قسمت اول شرع می شود. که خود مرحله ای است گسترده. در اینجا ما شاهد استفاده استادانه مجدد آهنگساز از تم ها هستیم. در میزان ۵۱۳ مرحله پایانی نیز به اوج خود نزدیک می شود ابتدا نجواکنان شروع شده و در میزان ۵۳۱ به اوج خود می رسد و قسمت اول با تم ا ول تمام می شود.

در قسمت اول سمفونی نهم همه چیز به بالاترین مرتبت می رسد. همه اجرا از تمهای اول و دوم گرفته شده و هیچ نکته اضافی و یا مصنوعی دیده نمی شود. این قسمت مثال خوبی برای استادانه ترین به کارگیری از فرم سونات و درآمیختن آن با احساس روح بشری است.

در هشت سمفونی پیشین قسمت های آهسته در قسمت دوم قرار دارند (به جز سمفونی هشتم که فاقد قسمت آهسته است) ولی در اینجا ترتیب قسمت ها جابه جا شده بدین معنی که قسمت اسکرتسو (SCHERZO) در قسمت دوم و قسمت آهسته در قسمت سوم قرار دارد،گوئی بتهون روح و روان آتشین قسمت را بدون وقفه در اسکرتسو ادامه می دهد. چنین عظمتی لاجرم ایجاب می کند که قسمت تندی در ادامه داشته باشد. تم اصلی قسمت دوم سمفونی مانند یک گلوله آتشین در سرازیری رود، این تم با یادداشتی که بتهون در ۱۸۱۵ ثبت کرده اندکی اختلاف دارد و در عین حال ما اشاره ای از این تم را در قسمت آخر کوارتت زهی شماره ۳ اپوس ۱۸ شماره ۳ که بتهون آن را دست کم ربع قرن قبل از سمفونی نهم ساخته بود، می یابیم.

قسمت دوم مانند یک فوگ (Fugue) است ولی به فرم اسکرتسو یعنی فرم سه تایی بسط پیدا می کند. روحیه قسمتهای اول و دوم سمفونی نهم به یکدیگر بی شباهت نیستند و هر دو قسمت در ر مینور است.

واگنر (WAGNER) راجع به قسمت اول اظهارنظر کرده و آن را توفان زندگی می نامد. توفانی سهمگین پر از نشیب و فراز. تراژدی درام و کششهای زندگی و جوش و خروشهای قسمت اول به نوعی در قسمت دوم هم ادامه پیدا می کند، ضربات طبل در قسمت دوم تلاش انسان را برای رهایی از سیاهی به نور نشان می دهد در قسمت میانی اسکرتسو که از ر مینور به ر ماژور تغییر گام می دهد این روشنایی به وضوح احساس می شود. گو اینکه رجعت به ر مینور بازگشت توفان است ولیکن وقتی نوبت به سومین قسمت یعنی قسمت آهسته می شود. گویی ایده آل بشر برای آرامش راحتی و فضای عرفانی توصیف شده است.

این قسمت در سی بمل ماژور است و نغمات آوازگونه آن سال ها و سال ها الهام بخش موسیقیدانان بوده است. به خصوص آهنگسازانی چون بروکنر (Bruckner) و مالر (MAHLER) از آن الهام گرفته اند. حتی ریچارد اشتراوس (Richard STRAUSS) هم از تأثیر آن بی نصیب نبوده است. فرم این قسمت نوعی واریاسیون آزاد است و از یک تم اصلی و نغمات فرعی گوناگون تشکیل یافته است که در سل ماژور و ر ماژور آورده شده است. این قسمت نیز از لحاظ اجرایی بسیار دشوار است و مانند قسمت های گذشته تکنیک و احساس موسیقایی بالایی را برای اجرا طلب می کند.

قسمت چهارم سمفونی نهم خود قسمتی کامل است، آن را می توان یک فانتزی ارکستری همراه با خوانندگان سولو و دسته کُر دانست با بخشهای مختلف. این قسمت به تنهایی حدود نیم ساعت اجرای آن به طول می انجامد. در گام اصلی ر مینور شروع شده و در ر ماژور به پایان می رسد. در این قسمت ما شاهد مُد گردی بسیار در گامهای مختلف ماژور و مینور هستیم. شروع قسمت با آکوردی که دیسانت (DISSONANT) است و گویی که آکورد تونیک (TONIC) و دو مینانت (DOMINANT) با هم مخلوط شده است شروع می شود. این اکورد درحقیقت تونیک است که با اپوژآتور (Appogeatura) همراه و حل می شود. قدرت شروع این قسمت که مانند فریادی می ماند پس از آرامش پایان قسمت سوم فضای عجیبی را ایجاد می کند. پس از آن بتهون رفته رفته فضا را برای آوردن تم معروف قسمت آخر که همان تم برادری و برابری انسانهاست فراهم می کند.

در اینجا تم های قسمت های اول دوم و سوم یکی بعد از دیگری باز می گردند ولی فقط اشاره ای به آنها شده و سپس بانگ رسای خواننده باس این سخنان را از بتهون و نه از شیلر می خواند:

«دوستان دیگر این نغمات بس است بیایید آوازی خوش تر و دلپذیرتر بخوانیم» قبل از این سخنان تم معروف برادری نواخته می شود.

ترانه شادی شیلر طی چند مرحله توسط خوانندگان سولو و دسته کر خوانده می شود. خلاصه ترجمه و مفهوم ترانه شادی شیلر به شرح زیر است: شادی ای دختر محبوب بهشتی، ما در آستان مقدس تو گرد آمده ایم معجزه تو آنچه را که به قهر و غضب جدا شده پیوند می دهد، آن کس که سعادت یافته و با دوست خوبی دوست باشد و آن کس که همسر نجیبی نصیبش شده در این شادمانی شرکت می کند، اما بگذار آن کس که در جهان فقط وجود خود را می بیند، گریان و نالان خارج از این حلقه مقدس بماند، همه جهانیان با هم برادرند و به سوی شادمانی حقیقی گام برمی دارند، پس بیایید دفتر دیون خود را درهم بریزیم، کینه ها را فراموش کنیم، دشمنان خود را ببخشاییم و جهان را با یک بوسه غرق در نعمت کنیم، قسمت آخر سمفونی نهم آرمان تسلی بخش خاطر بشریت است. استاد بزرگ در این قسمت که متجاوز از ۹۴۰ میزان است ارکستر را دوش به دوش خوانندگان به کار گرفته است؛ کرال نویسی بتهون در این قسمت بسیار مشکل است به خصوص برای خوانندگان سوپرانو، در قسمتهای تک خوانی نیز بتهون از یک دامنه وسیع صدایی برای خوانندگان استفاده کرده است.

علی رغم پیام انسانی والا و عظمت قسمت آخر، عمیق ترین احساسات بشری با ابعاد مختلف در سه قسمت ارکستری آمده است به خصوص در قسمت اول سمفونی، این قسمتها از مرز زمان و مکان می گذرند و انسان را به دنیای کائنات همراه با درام زندگی بشر می کشانند، این فضا را همان گونه که اشاره شد به خصوص در قسمت اول حس می کنیم.

خلق آثار بزرگ از نوابغ برمی آید، لیکن در مورد سمفونی نهم بتهون مسئله از نبوغ هم می گذرد و فقط کسانی که الهامات آسمانی دارند موفق به خلق چنین آثاری می شوند.
منبع: مجله مقام موسیقایی – شماره 16