قدرتِ آهنگ
نقش موسیقی در زندگی و مبارزات نلسون ماندلا
برگردان: تایماز منقبتی
موسیقی همواره یکی از رکن‌های اصلی زندگیِ مردمانِ قاره سیاه بوده و هست. از شرق تا غرب و از شمال تا جنوب این سرزمین، گستره‌ای از انواع موسیقی‌های بومی و قبیله‌ای وجود دارد که از آداب و آئین‌های ساکنینِ هر منطقه یا مهاجرها و مهاجم‌هایی که به آنجا آمده‌اند، ریشه گرفته است. مردمانی که گذرِ سختِ زندگی در این اقلیمِ خشک و بی‌برکت را به‌جادوی خیال‌انگیزِ موسیقی برای خود تحمل‌پذیر کرده‌اند. موسیقی انگار شده بخشی از سرشتشان. همین بود که وقتی به‌عنوان بَرده به سرزمین‌های دور برده شدند، عادت قدیمی‌شان را هم با خود بردند و به‌هنگام انجام کارهای سخت و طاقت‌فرسا بر سرِ زمین‌های کشاورزی و در معادن، به‌صورت گروهی آواز خواندند (تا هم روحیه‌شان را حفظ کنند و هم ریتم کارشان را) و زمینه‌ساز شکل‌گیری تعدادی از سبک‌های پول‌ساز قرن بیستم (مثل موسیقی بلوز) شدند.
این روزها و در جریان اتفاق‌های نزدیک‌تر به ما هم موسیقی جایگاه خود را در میان اقوام مختلف قاره آفریقا حفظ کرده است. این پدیده، برای مثال در مبارزات مردم آفریقای جنوبی علیه رژیم آپارتاید، نقشی بسیار کلیدی و تعیین‌کننده ایفا کرده. در گزارشی که در ادامه می‌آید، به مستندی که در سال 2011 درباره این نقش کلیدی ساخته شده، پرداخته شده است.
***
موسیقی چه نقشی در زندگی نلسون ماندلا داشته است؟ یک فیلم مستند در جست‌وجوی آن است که پاسخی برای این سوال بیابد و مشخص کند که او چگونه موسیقی را همچون سلاحی قدرتمند در برابر آپارتاید به کار می‌گرفت. اویی که خودش یک بار گفته بود: «موسیقی موهبتی بزرگ است. قادر است ما را تعالی دهد و رها کند. مردم را آزادانه به رویاپردازی وا می‌دارد و می‌تواند ما را یکی کند تا با صدایی واحد بخوانیم. این است ارزش موسیقی.»
از آنجا که سلامت رئیس‌جمهور سابق آفریقای جنوبی اخیراً در کانون توجهات قرار گرفته، «جیسون بورک»، فیلمساز آمریکایی نیز شاهد اوج‌گیری علاقه به مستندی بوده که در سال 2011 ساخته است. مستند موسیقی برای ماندلا در پی آن است که مشخص کند ماندلا موسیقی را در زندگی شخصی و سیاسی‌اش چگونه به کار گرفته است. خود بورک در این باره می‌گوید: «این فیلم ستایشی است از بزرگ‌ترین نماد زنده ما.»
بورک و «کن فرث»، تهیه‌کننده فیلم، سال‌های نوجوانی‌شان را بسیار دور از هم و در دو سوی کانادا گذراندند، اما در سال 1988 هر دو جزو 600 میلیون تماشاگر پخش زنده کنسرتی بودند که به مناسبت تولد 70 سالگی ماندلا در استادیوم ومبلی لندن برگزار شد. کنسرتی که بورک درباره‌اش می‌گوید: «آن [کنسرت] تأثیری ابدی بر من گذاشت. تقریباً 16 ساله بودم و می‌دانید در این سن موسیقی چقدر مهم است. من طرفدار «پیتر گابریل»، «سیمپل مایندز»، «دایر استرِیتس»، «استینگ» و «جورج مایکل» بودم – پس این هنرمندان مورد علاقه‌ام بودند که مرا با نلسون ماندلا آشنا کردند.» 9 سال بعد، بورک و فرث در مدرسه فیلم ونکوور با هم آشنا شدند و کمی بعد دفتر گُلد استار را برای تولید فیلم‌های مستند، موزیک ویدئو و آگهی‌های تبلیغاتی تأسیس کردند.
آنها پروژه ماندلا را سال‌ها در ذهن داشتند، اما تولید این فیلم از دو سال پیش آغاز شد. موسیقی برای ماندلا که ظرف 6 ماه در آفریقای جنوبی، کانادا و بریتانیا فیلمبرداری شد، شامل اجراهایی از دو گروه موسیقی [کُر] «لیدی اسمیت بلک مامبازو» و «سووِتو» است. این فیلم همچنین شامل گفت‌وگوهایی است با «بی‌بی کینگ»، «شان پل»، «اِستِل»، «کاترین جِنکینز» (خواننده کلاسیک)، «بامباتا ماندلا» (نوه ماندلا و هنرمند موسیقی هیپهاپ). بورک با اشاره به درس‌هایی که در جریان ساخت این فیلم آموخته، درباره کلیت فیلمش می‌گوید: «چیزی که برایم جالب بود این است که تازه فهمیدم موسیقی بیشتر یک سلاح است.»
نلسون ماندلا در سال 1964 به خرابکاری و خیانت [علیه کشورش] متهم و به زندان ابد محکوم شد. او بیشتر دوران محکومیتش را به کار اجباری در جزیره روبن در آفریقای جنوبی گذراند. در این مدت نفوذِ ماندلا از طریق آوازهای آزادی‌خواهانه گسترش یافت و او به نماد نهضتی برای برانداختن آپارتاید تبدیل شد. چنانکه یوناس «گوانگوا»، نوازنده جاز آفریقای جنوبی -که در آن روزها اجازه فعالیت نداشت- می‌گوید «نام او به‌خصوص به‌واسطه موسیقی زنده بود. وقتی مردم درباره ماندلا می‌خواندند، جوان‌ها می‌پرسیدند ماندلا کیست؟ و آن‌وقت ما برایشان توضیح می‌دادیم.» ماندلا خود آواز می‌خواند تا روحیه هم‌بندانش را بالا نگه دارد.
یکی از نقاط درخشان فیلم آنجاست که «ادی دانیِلز»، فعال سیاسی، زندانی سابق و دوست قدیمی ماندلا، آهنگی با نام ماری زیبای آرگایل می‌خواند، آوازی که خود ماندلا پشت میله‌های زندان می‌خواند. بورک در این باره می‌گوید: «ماندلا و بقیه زندانی‌ها به بهانه کریسمس کنسرت برگزار می‌کردند و موسیقی در دیوارهای زندان طنین می‌انداخت. آنها آوازهای محلی ضدحکومتی می‌خواندند که مجازاتی در پی نداشت.»
فیلم بورک همچنین نگاهی دارد به ممنوعیت موسیقی و تصاویری که از ماندلا الهام گرفته بودند. حتی بسیاری از آثاری که در کشورهای دیگر تولید می‌شد در آن روزها در آفریقای جنوبی ممنوع بود، از جمله آلبوم دیوار اثر «پینک فلوید» که معترضان آن را علیه بی‌عدالتی‌های سیستم آموزشی آپارتاید به کار گرفته بودند. بورک در این باره توضیح می‌دهد که «هر آهنگی را که ربطی به ماندلا داشت به معنای واقعی کلمه می‌خراشیدند و از روی صفحات پخش موسیقی حذف می‌کردند.» موسیقیِ ممنوعه، پنهانی روی نوارهای کاست ضبط یا از طریق رادیوهای موج کوتاه در کشور پخش می‌شد. هم‌زمان خواننده‌ها و نوازندگانی که اجازه کار نداشتند به گوشه و کنار جهان سفر می‌کردند و از رنج مردم آفریقای جنوبی می‌خواندند.
هنرمند موسیقی هیپهاپ، بامباتا ماندلا هم -که وقتی پدربزرگش در سال 1990 آزاد شد کودکی بیش نبود- در این فیلم روایت‌هایی دست اول دارد. او در جایی می‌گوید: «موسیقی به‌طور کلی بخشی از فرهنگ آفریقای جنوبی است و در عین حال بخشی از آن چیزی است که ما را در مبارزه یاری کرد.» او آهنگ رپ زاده آفریقا را هم اجرا می‌کند. بورک درباره بامباتا به یاد دارد که «او داستان‌های شگفت‌آوری از بالندگی در کنار ماندلا می‌گفت و بعد آوازهایی درباره آنها برایمان می‌خواند. لحظات فوق‌العاده‌ای بود.»
این مستند همچنین به نقش گروه «اسپشالز» (The Special AKA) و آهنگ اعتراضی‌اش به نام نلسون ماندلا را آزاد کنید اشاره دارد. این آهنگ اولین بار در سال 1984 منتشر شد و در جدول بهترین‌های بریتانیا به رتبه نهم رسید. بورک درباره این قسمت از فیلمش می‌گوید: «انگار [این آهنگ] بذر کنسرت 70 سالگی ماندلا را کاشت. این یکی از آهنگ‌هایی بود که مجبور بودند به آفریقای جنوبی قاچاقش کنند. مردم آن را می‌شناختند، اما ممنوع بود. باید کیلومترها سفر می‌کردید و به خانه دوستی می‌رفتید و پشت درهای بسته آن را می‌شنیدید.»
اما آن کنسرت در سال 1988 چطور اوضاع را عوض کرد؟ بورک می‌گوید: «وقتی به گذشته بر می‌گردم و قدرت موسیقی و پیام ساده‌اش را به یاد می‌آورم، هیچ شکی ندارم که [آن کنسرت] جهان را از آنچه در آفریقای جنوبی می‌گذشت آگاه کرد و بخش بزرگی از دنیا به رنج ماندلا و مردم آفریقای جنوبی پی برد. تردیدی نیست که این کنسرت بر تعداد بی‌شماری تأثیر گذاشت.»
این مطلب برای سایت سازباز ترجمه شده است و استفاده از آن با ذکر منبع آزاد می‌‌باشد.
